اين نوع از دوام بود- كه خاصيت حقايق است و مربوط بمطلب ما است- و اين است مقصود دانشمندان قديم- كه مى‌گفتند حقائق دائمى هستند- .

على هذا يك مفهوم ذهنى يا اصلا حقيقت نيست- و دروغ و غلط است و اگر حقيقى بود- و از يك واقع و نفس الامر حكايت كرد- هميشه با واقع و نفس الامر خود مطابقت دارد- .

از بيان چند نكته در اينجا ناگزيريم- الف بيان گذشته مربوط به علوم حقيقى بود- در اعتباريات و مسائل مربوط به علوم اعتبارى- جارى نيست مثلا در مسائل اخلاقى- و قوانين اجتماعى كه مصداق عينى و خارجى ندارند- و تابع اعتبار قانون‌گزاران و غيرهم است- ممكنست براى يك مدت محدود- يك چيز حقيقت اخلاقى يا اجتماعى شناخته شود- و با تغيير شرايط محيط آن حقيقت از بين برود- البته واضح است از لحاظ فلسفى- اين امور را اساسا نمى‌توان حقائق شناخت- .

از اينجا بى‌پايگى يك رشته استدلالات- دانشمندان مادى كه موقت بودن مسائل اخلاقى را- دليل بر موقت بودن حقائق آورده‌اند روشن مى‌شود- .

ب بحث دوام و توقيت حقايق- مربوط به حقايق يقينى است نه حقايق احتمالى- چنانكه خواهد آمد دانشمندان- تجربه را محصل يقين نمى‌دانند- و قوانين تجربى را حقايق احتمالى- و گاهى يقينى نسبى مى‌خوانند- .

البته حقيقت احتمالى ميتواند موقت باشد- مانعى ندارد اگر يك فرضيه و تئورى- با چندين تجربه تطبيق شد- ما دامى كه خلافش مسلم نگشته- آنرا يك قانون علمى فرض و تلقى كنيم- و البته هر وقت فرضيه ديگرى پديد آمد- كه با تجربيات بيشترى تطبيق شد- آنرا حقيقت علمى تلقى خواهيم كرد- و بهمين ترتيب...هر چند از لحاظ فلسفى- امور احتمالى را نيز حقايق نمى‌توان خواند- و ما فقط به پيروى از اصطلاح دانشمندان جديد- اين تعبيرات را مى‌كنيم- .

ج دانشمندانى كه حقيقت را بمعناى ديگرى- غير از معناى معروف تفسير كرده‌اند- كه قبلا اشاره شد مى‌توانند حقيقت را موقت بدانند- مثلا حقيقت به تفسيرى كه اگوست كنت نموده است- آنچه همه اذهان در يك زمان بر آن توافق دارند- ميتواند موقت باشد زيرا مانعى ندارد- در هر زمانى همه اذهان- بر يك فكر نظرى خاص توافق داشته باشند- .

فيليسين شاله كه تفسير اگوست كنت را پسنديده- پس از عبارتى كه سابقا در تفسير حقيقت- از وى نقل كرديم اينطور بگفته خود ادامه مى‌دهد- البته اين توافق و بالنتيجه- حقيقت باين ترتيب موقت است- زيرا همانطور كه گفته شد حقيقت محصول علوم است- و علوم دائما در ترقى و سير تكاملى