ادراك نموده- و سپس فراموش كرده يا غفلت مى‌ورزيم- و دوباره به يادش مى‌افتيم همان اولى به يادمان مى‌افتد- اگر چنانچه مدرك ما در هر دو حال- يك واحد حقيقى نبوده- و ثبات و بقائى كه حافظ عينيت است نداشت- تحقق معرفت و تذكر معنى نداشت- با اينكه معرفتها اين يادآورى شده عين همان ادراك گذشته است- و ادراك جديد نيست- يكى از اسرارآميزترين مسائل روحى است- .

دقت فلسفى در اين مسئله بخوبى واضح مى‌كند- كه دستگاه روحى و ادراكى در ما وراء- دستگاه اعصاب و فعاليتهاى عصبى قرار گرفته- و بر خلاف فرضيه ماديين ادراكات را- از خواص معينه ماده نمى‌توان دانست- .

براى اينكه زمينه استدلال روشن شود- اول چگونگى اين استعداد ذهنى را مطابق- آنچه هر كسى حضورا و وجدانا در خود مى‌يابد- و روانشناسان تشريح كرده‌اند يادآورى مى‌كنيم- سپس بذكر تئورى‌هاى علمى- و فلسفى در باره آن مى‌پردازيم- .

ترديدى نيست كه اگر انسان- چيزى را بوسيله يكى از حواس خود احساس نمود- براى دفعات بعد مى‌تواند آن چيز را- در ذهن خود حاضر سازد- بدون آنكه احتياج داشته باشد- كه از نو آنرا احساس نمايد- مثلا اگر يك روز رفيق خود را- در يك نقطه معين ملاقات نمود- و بين آنها مذاكراتى واقع شد- خاطره‌اى از اين ملاقات و مذاكره در ذهن او باقى مى‌ماند- و هر وقت بخواهد آن ملاقات و گفتگو را يادآورى مى‌كند- و آن منظره و كلمات را در صفحه ذهن حاضر ميسازد- با تميز و تشخيص اينكه اين خاطرات فعلى- تخيل موهوم نيست كه ذهن از خود اختراع كرده باشد- و احساس مجدد هم نيست يعنى- آن ملاقات و گفتگو در زمان حاضر تكرار نشده است- بلكه اين خاطرات مربوط به ملاقات و گفتگوهائى است- كه در گذشته واقع شده است- .

علماء روانشناسى مى‌گويند- از ابتداء اينكه ذهن انسان چيزى را- در تحت تاثير عوامل خارجى احساس مى‌كند- تا هنگامى كه خود بخود بدون تاثير عوامل خارجى- آنرا در زمان بعد مورد توجه قرار مى‌دهد- چهار مرحله را طى مى‌كند- 1-احساس ابتدائى فراگيرى- يعنى يك چيز ابتداء بايد احساس بشود- تا آنكه ذهن آنرا نگاهدارى و يادآورى نمايد- بديهى است تا چيزى از خارج وارد ذهن نشود- نگاهدارى و يادآورى معنا ندارد- .

2-حفظ نگاهدارى چيزى كه وارد ذهن مى‌شود- تا اثرى از خود