انقلاب از درون نيز قطعاً امكان دارد، بله اصولًا هر انقلاب برونى در مرحله «تحقّق» و «تداوم» بدون پشتوانه انقلاب درونى ممكن نيست.

بهر حال اين مسأله چه از نظر منطق اسلام يا منطق عقل از آن آشكارتر است كه نيازى به توضيح بيشتر داشته باشد، و اگر وسوسه‌هاى بعضى از ناآگاهان نبود همين مقدار بحث در زمينه باز بودن راه توبه و بازگشت نيز اضافى بود، اين از يك سو.

از سوى ديگر در برابر طرز فكر سختگيران انعطاف‌ناپذير و بى‌گذشت، منطق مسامحه كارانى است كه توبه را تنها در يك گفتار لفظى خلاصه مى‌كنند و اين عجيب است، چرا كه توبه يك حالت است نه يك سخن، يك انقلاب و دگرگونى بنيادى و درونى است، نه يك توبه زودگذار و ناپايدار!

گر چه بحثهاى بسيار عميق و گسترده توبه را نمى‌توان در اين مقدّمه كوتاه شرح داد ولى توجّه به اين نكته ضرورى است كه توبه همانند هر انقلاب ديگر از آگاهى و بيشن صحيح و راستين شروع مى‌شود، و به جبران و بازسازى گذشته در تمام زمينه‌ها مى‌انجامد، كه توبه دبون جبارن همانند تخريب بناى فرسوده و خطرناك بدون بازسازى است، و بهمين دليل كراراً در قرآن مجيد بدنبال‌ «تابوا»، «اصلحوا» ديده مى‌شود.

اين مقدّمه را همين جا رها كنيم و بسراغ توبه رباخواران برويم:

رباخوارى كه پس از آگاهى از زيانهاى بى‌شمار و خانمان برانداز اين عمل، آماده ترك اين گناه بزرگ و اين جنگ با خدا و خلق مى‌شود، بايد بر زخمهاى هولناكى كه بر پيكر جامعه، و فطرت خداداد خود، وارد ساخته مرهم نهد.

نخستين مرهم شفابخش بازگرداندن همه سودهاى نامشروع به صاحبانش است (همانگونه كه در بالا گذشت).

به همين دليل قرآن با صراحت مى‌گويد: و ان تبتم فلكم رئوس اموالكم: «هر گاه توبه كنيد اصل سرمايه‌هاتان مال شماست» (و بقيه بايد به صاحبانش باز گردد) [1] و در صورت ناشناخته بودن صاحبانش يا عدم امكان دسترسى به آنها طبق دستورى كه در بالا گفتيم بايد عمل كرد.

حال اگر اين كار صرفاً از روى جهل صورت گرفته، و اصلًا نمى‌دانسته است كه رباخوارى در قانون مترقّى اسلام حرام است و به تعبير ديگر سرچشمه گناهش جهلش بوده، نه قانون شكنى، بعضى از فقهاى ما به استناد بعضى از نصوص و روايات گفته‌اند كه باز پس دادن سودهائى را كه گرفته (پس از توبه) لازم نيست.

[1]. سوره بقره، آيه 279.