ارتجاعى بودن موضوع لطمه‌اى وارد نمى ‌كند. اينان در جايى تحصيل كرده‌اند و در رشته‌هاى خود اطلاعاتى دارند اما در انديشه دينى و تصور خود مفاهيم دين يك نگرش ارتجاعى در پيش گرفته‌اند. به هر حال طرح اين موضوع به اين خاطر بود كه اگر در مطالب آينده بحثى درباره دوگانه‌پرستى در ايران قديم مطرح شد، روح زودرنج ناسيوناليستهاى ما آزرده خاطر نشود و ما را معذور دارند!

خالق خير و خالق شرّ

يكى از اشكالات قديمى درباره‌ «عموميت قدرت خداوند» مسئله وجود شر است. موضوع آفرينش‌ «خير و شر»، «خوبى و بدى» چيزى است كه ريشه آن در ميان زرتشتيان قديم ايران يافت مى ‌شود. 40 خلاصه اشكال به صورت زير است: با يك نظر اجمالى به جهان، موجودات آن را مى ‌توان به دو دسته تقسيم كرد: خير و شر، خوبيها و بديها.

نور آفتاب، باد، باران، نسيم به موقع، رشد و نمو گياهان و حيوانات و نباتات مفيد، امنيت و سلامت و ... همه خوبند. ظلمت، زلزله، طوفانهاى سهمگين، سيلهاى ويرانگر، نقص خلقت مانند نابينايى و ناشنوايى، انواع بيماريها، آفات گياهى و حيوانى و بالاخره جانوران درنده و گزندگان و ديگر حيوانات موذى همه‌ «شر» و بدند.

البته اين كه دو دسته حوادث و موجودات، خوب و بد در جهان داريم، امرى غير قابل انكار است.

از سوى ديگر مى ‌دانيم بايد بين علت و معلول و فاعل و مفعول يك نوع سنخيّت و تناسب وجود داشته باشد. هر علتى يك نوع‌