ديگرى نخواهد بود. تنبيه چيزى است كه معلم در حق چنين شاگردى انجام مى ‌دهد. تشويق و تنبيه شاگردان را هر معلمى انجام مى ‌دهد و در اين موضوع فرق نمى ‌كند معلم جبرى باشد يا اختيارى.

اما اگر به جبر معتقد باشيم مسئله تنبيه و تشويق ديگر يك امر بى معنى و پوچ خواهد بود. در اين صورت نبايد بين بدكار و نيكوكار فرق مى ‌گذاشتيم زيرا هر دو در كار خود بى اختيار بودند يا به اصطلاح‌ «اگر نيك هستند، يا بد، چمن‌آرايى هست، كه از آن دست كه آنها را مى ‌پرورد، مى ‌روياند!

[1]

شايد كسى اعتراض كند و بگويد تنبيه و تشويق به خاطر اين انجام مى ‌شود كه در آينده يك اثر غير اختيارى براى شاگرد ايجاد شود. اما در جواب چنين كسى مى ‌توان گفت در اينجا هم مانند ديگر موارد، تنبيه و تشويق به عنوان نتيجه عملى است كه شاگرد انجام داده است و بايد او نتيجه عمل خود را چه خوب يا چه بد قبول كند.

از اين مثالهاى متعددى كه ذكر شد يك نكته به خوبى روشن شد. آن نكته اين است كه‌ «طرفداران» آزادى اراده و «عدم آزادى اراده» اختلاف نظرى اساسى و بنيادى دارند اما با وجود اين اختلاف، موقع عمل و رفتار و در زندگى خود، هر دو طايفه يكسان عمل مى ‌كنند. هر دو اصل آزادى اراده را يكسان پذيرفته‌اند و ديگر آنچه در بحث فلسفى خود رد و بدل مى ‌كردند به دست فراموشى مى ‌سپرند.

اين همان شعاع‌ «فطرت» است كه هنگام عمل تجلى مى ‌كند.

______________________________

(1). اقتباس از شعر حافظ