فطرت و وجدان ما از درون وجود مان به كيفيت اراده‌مان آگاهى كامل دارد. در نتيجه اين وجدان ماست كه بدون توجه به بحثهاى پيچيده عقلى قضاوت نهايى خود را بيان مى ‌كند و حكم به اصل‌ «آزادى اراده» مى ‌دهد.

يك سخن كوتاه و پرمعنى‌

حضرت اميرالمؤمنين على عليه السلام درباره مسئله جبر و اختيار، به همين راه‌ «فطرت» اشاره مى ‌كند كه نزديكترين راه براى حل اين موضوع است. در زمان بازگشت از جنگ صفين، پيرمردى از ياران او در محضرش سخنى گفت كه بوى‌ «جبر» مى ‌داد. حضرتش فرمود:

«پيرمرد آرام باش، ما هرگز در كارهاى خود مجبور نيستيم، لوكان‌ كذلك لبطل الثواب و العقاب، و الوعد و الوعيد، و الامر و النهى‌ و لم‌تأت لائمة من الله لمذنب و لامحمدة لمحسن، و لم يكن‌ المحسن اولى بالمدح من المسئى و لا المسئى اولى بالذم من‌ المحسن!؛ اگر ما آزادى اراده نداشته باشيم ثواب و عقاب‌ (اجر نيكوكار و كيفر بدكار) به كلى ازميان مى ‌رود، و وعده و وعيد (نسبت‌ به سرنوشت نيكوكاران و بدكاران) و امر و نهى موضوعى نخواهد داشت، نبايد خداوند بدكاران را ملامت كند (چه آن كه خودش‌ چنين آفريده!) و نه نيكوكاران را مدح و تعريف نمايد، اساساً نيكوكار شايسته‌تر از بدكار براى تقدير نيست و نه بدكار شايسته‌تر از نيكوكار به مذمت ...!» 53