تكامل بايد اجبارى باشد، اگرچه مخلوقى راضى نباشد و مانند آن بيمار و آن فرد مسموم و آن كودك شش ساله قدرت تشخيص صلاح خود را ندارند.

5. تكامل، غاية الغايات از آفرينش است: در اين بخش در دو جهت بحث مى‌كنيم:

1. نسبت به خلقت انسان 2. نسبت به خلقت جميع مخلوقات.

خلقت و آفرينش انسان‌

ابتدا با چراغ عقل و حكم روشنگر او وارد ميدان سخن مى‌شويم، تا اثبات كنيم كه هر خلقتى يك هدف نهايى دارد و سپس با چراغ نقل و شرع مثل آيات نورانى قرآن اثبات مى‌كنيم كه هدف نهايى آفرينش انسان قرب الى اللّه و رسيدن به آن كمال مطلق است تا چه حدى به اين هدف دست يابد.

اما عقل مى‌گويد: هر چيزى در اين عالم بايد به نقطه‌اى ختم شود، خواه در سلسه معلولات باشد و خواه در سلسله علل، حتى سلسله اهدافى كه براى خلقت يك شى‌ء تصور مى‌شود بايد به نهايتى برسد، به جايى كه ديگر هدفى بالاتر از آن نباشد و آن غايةالغايات است و به تعبير فلاسفه‌

«كل ما بالعرض لابد ان ينتهى الى ما هو بالذات»

يعنى هر عرضى بايد در نهايت به ذاتى متكى باشد و به جايى ختم شود وگرنه تسلسل لازم مى‌آيد و تسلسل باطل است. [1]

[1]. علما منطق و فلسفه دو اصطلاح معروف دارند اول: دور كه توقف شى‌ء بر نفس يا تقدم شى‌ء بر نفس است. خواه مصرح باشد. و خواه مضمر مثل اين كه بگوئيم حسن پسر حسين است و اين حسين هم پسر حسن است اين دور مصرح است يعنى واسطه‌اى در بين نيست، يك وقت مى‌گوئيم حسن پسر حسين و اين حسين پسر على و اين على پسر حسن است كه در اول بود اين دور مضمر است، يعنى از دو نفر تجاوز كرد و فرد سومى واسطه شد (پس دور صريح و مصرح آن شد كه در توقف شى‌ء بر شى‌ء ديگر چيزى پنهان نيست، ولى دور مضمر آن است كه در توقف شى‌ء بر شى‌ء ديگر شى‌ء يا اشياء ديگرى پنهان است در مثال اول واسطه‌اى نبود، ولى در مثال دوم در توقف حسن كه اول بود بر على كه آخر بود و بالعكس، حسين پنهان است) دوم: تسلسل كه ترتّب علل است تا بى‌نهايت مثلًا مى‌گوئيم الف از ب به وجود آمده و ب از جلد و جلد از د، و همين طور تا بى‌نهايت برويم و به انتهايى نرسيم. اهل منطق و فلسفه قائل به بطلان دور و تسلسل هستند و ادله‌اى هم براى ابطال اين دو اقامه كرده‌اند، اهل مطالعه مى‌توانند به كتب آنها رجوع كنند، علامه طباطبائى (ره) هم در كتب خود مثل بدايةالحكمه صفحه 83 فصل 5 متذكر شده‌اند.