و او را بنيان‌گذار مذهب تشيّع معرفى مى‌كنند بهترين راه براى شناسايى طرز قضاوت شيعه نسبت به او اين است كه نگاهى به كتابهاى شيعه بكنيم، مى‌بينيم در تمام كتابهاى شيعه بدون استثنا او را لعن كرده و از وى بيزارى جسته‌اند، و كمترين سخنى كه درباره او در كتابهاى «رجال» در ماده «عين» گفته‌اند و به آن از شرح و بسط بيشتر قناعت نموده‌اند اين جمله است: «عبداللَّه بن سبا العن من ان يذكر»! يعنى عبداللَّه بن سبا ملعون‌تر از آن است كه درباره او بحث شود! (به كتاب رجال بوعلى و ديگر كتابهاى رجال شيعه مراجعه گردد). [1]

از اين گذشته هيچ بعيد نيست «عبداللَّه بن سبا» و «مجنون بنى عامر» و «ابوهلال» و امثال آنها كه هر يك قهرمان داستانى محسوب مى‌شوند همه جزء خرافات و موهوماتى باشند كه افسانه‌نويسان آنها را در عالم خيال خلق كرده‌اند [2]، مطالعه تاريخ بنى‌اميّه و بنى عباس نشان مى‌دهد كه مردم در اواسط زمان آنها در ناز و نعمت عجيبى به سر مى‌بردند، و طبيعى است هر اندازه زندگى مرفه‌تر و

[1]. التحرير الطاووسى، ص 173 رقم 234؛ رجال ابن داود قسم، ج 2، ص 254 رقم 278؛ جامع الرواة، ج 1، ص 485؛ طرائف المقال، ج 2، ص 96، رقم 7561؛ معجم رجال الحديث، ج 10، ص 192؛ رجال بوعلى، ص 203؛ رجال كشى، ج 1، ص 323؛ نيز ر. ك: توضيحات كتاب شيعه از استاد آيت اللَّه سيد محمدحسين طباطبايى‌

[2]. شخصيت «عبداللَّه بن سبأ» كه سيف بن عمر ترسيمش كرده را بسيارى از محققان موهوم مى‌دانند كه اصلًاوجود خارجى نداشت. جامع‌ترين تحقيق در اين زمينه توسط علّامه عاليقدر سيّد مرتضى عسكرى در كتاب «عبداللَّه بن سبأ» صورت گرفته است.

بعضى از دانشمندان اهل تسنّن نيز اين ابن سبأ را يك شخصيت ساختگى و افسانه‌اى مى‌دانند از جمله دكتر طه حسين در الفتنة الكبرى، ج 2، ص 99 و ترجمه آن (على و فرزندانش) ترجمه شيرازى، ج 2، ص 109 و 110؛ و دكتر على الوردى در كتاب وعّاظ السلاطين، ص 98 و ترجمه فارسى، ص 131 و 132 و 137 به چاپ تهران و هم چنين ر. ك: در تعليقات مصاحبه علّامه طباطبايى و پروفسور هانرى كربن، مكتب تشيّع، ش 2، تهران 1339؛ اصول الاسماعيليه، 8-/ 87؛ اليمين واليسار فى الاسلام، ص 91 و حسن بن فرحان مالكى در كتاب «نحو انقاذ التاريخ الاسلامى» چاپ رياض ونيز محمود ابوريه‌