تفصيل در اين مورد بحث كنيم؛ ولى در هر حال اجمالا اشاره مي‌كنيم كه تحصيل معارف يقينى از طريق عقل، امرى ممكن است. شايد اين جمله باعث سوء فهم گردد؛ يعنى هنگامى كه مي‌گوييم عقل قادر به شناخت واقع است، چه بسا چنين برداشت شود كه عقل هر انسانى مي‌تواند واقع را كشف كند و به آن برسد، در حالى كه چنين نيست. گرچه در ميان مردم معمول است كه مي‌گويند عقل من چنين حكم مي‌كند، يا مي‌گويند اين مسأله‌اي است كه عقل بدان حكم مي‌كند و...، اما بايد تأكيد كنيم عقلى كه به واقع پى مي‌برد آن ادراك عقلى است كه ميان تمام عقلا مشترك است.

عقل و معرفت يقينى

در توضيح مطلب فوق بايد بگوييم كه عقل اصطلاحات متعددى دارد: اصطلاح عام آن اين است كه «عقل» قوه‌اي است كه انسان به وسيله آن مي‌تواند خير و شر و حق و باطل را از هم تشخيص دهد. اين اصطلاح عامّى است كه در مقابل آن «جنون» قرار دارد؛ بنابراين عاقل كسى است كه مجنون نباشد. اما عقلا (بر اساس اين معناى عقل) داراى ادراك‌ها و احكام مختلفى هستند؛ آيا تمام اين احكام مختلف و متضاد، به عقل نسبت داده مي‌شود؟ چه بسا عقلى، حكمى را صادر مي‌كند و عقل ديگرى حكمى متضاد با آن را صادر مي‌كند. در اين جا است كه اصطلاح ديگرى براى عقل مطرح مي‌شود و آن اين كه، عقل چيزى است كه واقع را همان طور كه هست درك مي‌كند؛ و نشانه آن اين است كه هر عاقلى در آن مشترك است و امكان ندارد كه احتمال خلاف در اين حكم را بدهد؛ مثل احكام معروف در رياضيات و حساب و هندسه، يا احكام عقل عملى همانند حسن عدل و قبح ظلم. پس عقل، احكام روشنى دارد كه هر عاقلى