طريق اقرب « صراط مستقيم » است و حق تعالى بر آن صراط مستقيم است . و شايد اشاره به اين هدايت و اين سير و اين مقصد باشد آيهء شريفهء ما مِنْ دابَّةٍ الا هُوَ آخِذٌ بِناصِيَتِها انَّ رَبِّى عَلى صِراطٍ مُسْتَقيم 11 : 56 ، [1] چنانچه براى اهل معرفت ظاهر است .
و بايد دانست كه هر يك از موجودات را صراطى خاص به خود و نور و هدايتى مخصوص است : و الطَّرق إلى اللَّه بعدد انفاس الخلايق . [2] و چون در هر تعيّن حجابى است ظلمانى و در هر وجود و انّيّت حجابى است نورانى ، و انسان مجمع تعيّنات و جامع وجودات است ، محجوبترين موجودات است از حق تعالى . و شايد اشاره به اين معنى باشد آيهء كريمهء ثُمَّ رَدَدْناه اسْفَلَ سافِلين 95 : 5 . [3] و از اين جهت ، صراط انسانى طولانىتر و ظلمانىتر صراطها است . و نيز چون « ربّ » انسان حضرت اسم اللَّه اعظم است ، كه ظاهر و باطن و اول و آخر و رحمت و قهر و بالاخره اسماء متقابله نسبت به او على السّواء است ، از براى خود انسان در منتهاى سير بايد مقام برزخيّت كبرى حاصل شود ، و از اين جهت صراط او ادقّ از همهء صراطها است .
تنبيه ايمانى به طورى كه ذكر شد و معلوم گرديد ، از براى هدايت به حسب انواع سير سايرين و مراتب سلوك سالكين إلى اللَّه مقامات و مراتبى است . و ما به طريق اجمال اشاره به بعض مقامات آن مىكنيم تا در ضمن ، « صراط مستقيم » و « صراط مفرطين » و « صراط مفرّطين » ، كه « مغضوب عليهم » و « ضالَّين » مىباشند ، به حسب هر يك از مراتب معلوم گردد .
اول ، نور هدايت فطرى است ، چنانچه اشاره به آن در تنبيه سابق شد .
و در اين مرتبه از هدايت ، « صراط مستقيم » عبارت است از سلوك إلى اللَّه بى

[1] - پاورقى 205 . .
[2] - پاورقى 20 . .
[3] - « . . . آن گاه او را به پستترين جايگاههاى پست بازگردانديم . » ( تين - 5 ) .