است كه عقول اهل معرفت در آن حيران مىماند ، و اين ، اعجاز بزرگ اين صحيفهء نورانيّهء آسمانى است ، نه فقط حسن تركيب و لطف بيان و غايت فصاحت و نهايت بلاغت و كيفيّت دعوت و اخبار از مغيبات و احكام احكام و اتقان تنظيم عائله و امثال آن ، كه هر يك مستقلا اعجازى فوق طاقت و خارق عادت است . بلكه مىتوان گفت اين كه قرآن شريف معروف به فصاحت شد و اين اعجاز در بين ساير معجزات مشهور آفاق شد ، براى اين بود كه در صدر اول اعراب را اين تخصّص بود و فقط اين جهت از اعجاز را ادراك كردند ، و جهات مهمترى كه در آن موجود بود و جهت اعجازش بالاتر و پايهء ادراكش عالىتر بود اعراب آن زمان ادراك نكردند . الآن نيز آنهايى كه هم افق آنها هستند ، جز تركيبات لفظيّه و محسّنات بديعيّه و بيانيّه چيزى از اين لطيفهء الهيّه ادراك نكنند . و اما آنهايى كه به اسرار و دقايق معارف آشنا و از لطائف توحيد و تجريد باخبرند ، وجههء نظرشان در اين كتاب الهى و قبلهء آمالشان در اين وحى سماوى همان معارف آن است و به جهات ديگر چندان توجهى ندارند . و هر كس نظرى به عرفان قرآن و عرفاى اسلام كه كسب معارف از قرآن نمودند كند و مقايسه ما بين آنها با علماء ساير اديان و تصنيفات و معارف آنها كند ، پايهء معارف اسلام و قرآن را ، كه اسّ اساس دين و ديانت و غاية القصواى بعث رسل و انزال كتب است ، مىفهمد ، و تصديق به اين كه اين كتاب وحى الهى و اين معارف معارف الهيّه است براى او مئونه ندارد .
ايقاظ ايمانى بدان كه ربوبيّت حق تعالى جلّ شأنه از عالميان بر دو گونه است :
يكى « ربوبيّت عامّه » كه تمام موجودات عالم در آن شركت دارند . و آن تربيتهاى تكوينى است كه هر موجودى را از حدّ نقص به كمال لايق خود در تحت تصرّف ربوبيّت مىرساند . و تمام ترقّيات طبيعيّه و جوهريّه و حركات و تطوّرات ذاتيّه و عرضيّه در تحت تصرّفات ربوبيّت واقع شود . و بالجمله ، از منزل مادّة الموادّ و هيولاى اولى تا منزل حيوانيّت و حصول قواى جسمانيّه و