مىگوييم . و آن از دو جهت متناسب است :
يكى آن كه چون خود حامد از عالميان بلكه خود گاهى عالمى برأسه است ، بلكه در نظر اهل معرفت هر يك از موجودات عالمى برأسه مىباشد ، تحميد حق كند كه او را با دست تربيت مقام ربوبيّت از ضعف و نقص و وحشت و ظلمت نيستى هيولانى ، به قوّت و كمال و طمأنينه و نورانيّت عالم انسانيّت آورد ، و از منازل جسمى و عنصرى و معدنى و نباتى و حيوانى در تحت نظامى مرتّب به حركات ذاتيّه و جوهريّه و عشقهايى فطرى و جبلى عبور داد و به منزلگاه انسانيّت كه اشرف منازل موجودات است رسانيد . و پس از اين نيز تربيت كند تا آن كه آنچه در وهم تو نايد آن شوم .
< شعر > « پس عدم گردم عدم چون ارغنون گويدم انا إليه راجعون 2 : 156 [1] < / شعر > و ديگر آن كه چون تربيت نظام عالم ملك از فلكيّات و عنصريّات و جوهريّات و عرضيّات آن ، مقدّمهء وجود انسان كامل است و در حقيقت اين وليده عصارهء عالم تحقّق و غاية القصواى عالميان است و از اين جهت آخر وليده است ، و چون عالم ملك به حركت جوهريّهء ذاتيّه متحرّك است و اين حركت ذاتى استكمالى است به هر جا منتهى شد آن غايت خلقت و نهايت سير است ، و چون به طريق كلَّى نظر در جسم كلّ و طبع كلّ و نبات كلّ و حيوان كلّ و انسان كلّ افكنيم انسان آخرين وليده اى است كه پس از حركات ذاتيّهء جوهريّهء عالم به وجود آمده و منتهى به او شده ، پس دست تربيت حق تعالى در تمام دار تحقق به تربيت انسان پرداخته است و الانسان هو الأوّل و الآخر .
و اين كه ذكر شد ، در افعال جزئيّه و نظر به مراتب وجود است ، و الا به حسب فعل مطلق از براى فعل حق تعالى غايتى جز ذات مقدّسش نيست

[1] - « بار ديگر از ملك قربان شوم - آنچه اندر وهم نايد آن شوم پس عدم گردم عدم چون ارغنون - گويدم ك انا إليه راجعون » . - مولوى .