للشّى‌ء الّذى فيه القوّة المتعقّلة [1] و القوّة المتعقّلة مقارنة لها دائما.

فإمّا أن تكون تلك المقارنة [2] توجب التّعقّل دآئما، أو لا تحتمل التعقّل أصلا.

و ليس و لا [3] واحد من الأمرين بصحيح.

ترجمه‌

افزونى تبصره‌

اگر قوّه عاقله، منطبع در جسمى مانند قلب يا مغز مى‌بود، يا همواره آن‌را تعقّل مى‌كرد، يا هرگز آن‌را تعقّل نمى‌كرد. [4] چرا كه قوّه عاقله، در صورتى چيزى را تعقّل مى‌كند كه صورت آن، برايش حاصل شود. [5]

پس اگر قوّه عاقله، تعقّلى را كه وجود نداشته است، به وجود آورد، صورت معقولى كه برايش موجود نبوده است، برايش موجود مى‌شود. [6]

و از آن‌جا كه- فرض اين است كه قوّه عاقله، مادّى است، لازم است صورتى كه از ماده برايش موجود مى‌شود، در ماده‌اش موجود باشد. [7]

و به لحاظ اين‌كه حصول آن صورت، نو پديدار است، با آن صورتى كه همواره در ماده بوده است، مغايرت عددى دارد. [8] بنابراين، در مادّه واحدى كه داراى اعراض‌

[1] . «هذه الصّورة» مبتدا و جمله «تكون ... فيه القوّة المتعقّلة» خبر است.

[2] . مصدر باب مفاعله است.

[3] . عبارت «و لا» پس از «ليس» زايد است. معمولا شيخ الرئيس در نوشته‌هاى خود، پس از «ليس» عبارت «و لا» مى‌آورد.

[4] . اصل برهان همين است.

[5] . اين برهان، مقدّماتى دارد. اين قسمت، مقدّمه اوّل است.

[6] . اين جمله، يك جمله شرطيّه متّصله است كه مقدّم آن، تجدّد تعقّل و تالى آن، لازمه تجدّد تعقّل است كه همان حصول صورت جديد است.

[7] . بخش اوّل اين جمله اشاره به يك مقدّمه از مقدّمات برهان و بخش دوم اشاره به مقدّمه ديگرى است.

[8] . اشاره است به تغاير دو صورت.