در اين دنيا نوع ديگرى از كيفر و پاداش داريم كه با نوع قبلى هيچ‌گونه ارتباطى ندارد. اين نوع را بايد كيفر و پاداش طبيعى بناميم. در حقيقت، هر عملى به‌طور طبيعى عكس العملى دارد و هر عملى علت است براى عكس العملى و هر عكس العملى معلول است براى عملى و قانون عام و فراگير علّيّت، بر عمل و عكس العمل، حاكميّت دارد.

بنابراين، اعمالى مانند پرخورى، شراب‌خوارى و اعتياد به موادّ مخدّر، نتايج سوء خود را به‌طور طبيعى به‌بار مى‌آورند و محال است كه انسان بتواند از نتايج آنها در صورت ارتكاب وارهد.

در مقابل، كارهاى نيكو هم نتايج خود را مى‌دهند و هرگز نتيجه اعمال نيك، از آنها تخلّف نمى‌كند. شاعر مى‌گويد:

قانون علّيّت، قانونى است كه هرگز عقيم نمى‌شود. محال است كه با تحقّق علت، معلول تحقّق نيابد. در نظام عمل و عكس العمل نيز قانون عليت جريان دارد و اگر «بد كنى بد آيدت جفّ القلم». آرى.

ممكن است نوع سومى از كيفر و پاداش داشته باشيم كه نه وضعى و قراردادى باشد و نه طبيعى و تابع قانون علّيّت؛ بلكه فراتر از هردو و از مقوله عينيّت باشد. اگر چنين كيفر و پاداشى براى اعمال نيك و بد انسان مطرح باشد، قطعا به قانون تجسّم عمل برمى‌گردد و چون كيفرها و پاداش‌هاى دنيوى از اين نوع نيستند، جايگاهى جز آخرت براى آن متصوّر نيست.

از برخى از آيات و احاديث استفاده مى‌شود كه در عالم آخرت، خود عمل در برابر چشم انسان مجسّم مى‌شود و او را مى‌آزارد يا شادمانى مى‌بخشد.