ويژگى اوّل‌

عنايت در صورتى محقّق مى‌شود كه موجود عالم، به كلّ ماسواى خود علم داشته باشد. او در اين‌باره مى‌گويد:

فالعناية هي إحاطة علم الأوّل بالكلّ؛

عنايت، عبارت است از: احاطه داشتن علم واجب الوجود به همه موجودها.

از آن‌جا كه هيچ موجودى به كلّ موجودها احاطه علمى ندارد، طبق اين تعريف، هيچ موجودى از صفت علمى عنايت برخوردار نيست. [1]

ويژگى دوم‌

در تحقّق معناى عنايت، كافى نيست كه عالم، تنها به كلّ موجودها، احاطه علمى داشته باشد. چنين احاطه‌اى تنها به عنوان شرط لازم مطرح است، نه به عنوان شرط كافى.

بنابراين، او بايد عالم باشد كه كلّ موجودها، چگونه بايد باشند. نظام طولى و عرضى موجودها و تغيّر و ثبات آنها يك ضرورت است. اين‌كه موجود متغيّر در كدام مقطع زمانى و در كدام مكان بايد باشد، يك ضرورت است. به همين جهت است كه شيخ الرئيس احاطه علمى موجودها را با عبارت:

«و بالواجب أن يكون عليه الكلّ حتىّ يكون على أحسن النّظام» مقيّد كرده است به اين‌كه او بايد به ضرورت‌هاى نظام كه برخاسته از فاعليّت اوست، آگاه باشد.

بسيار فرق است ميان كسى كه تنها به وجود چيزى آگاه باشد و كسى‌كه افزون بر

[1] . صدر المتألّهين در تفسير عنايت از سه عنصر علم، رضا و سببيّت استفاده برده است. طبق تفسير او هر موجودى كه نسبت به فعل خود عالم، راضى و سبب باشد، فاعل بالعنايه است. خواه واجب الوجود باشد، خواه نباشد؛ (ر. ك: الحكمة المتعالية فى الاسفار الاربعة العقليّه، ج 7، ص 55- 57).