اين‌كه واجب است كه موجودها چگونه باشند، تا بر نيكوترين نظام موجود شوند و علم او به اين‌كه وجوب اين نظام از سوى او و از احاطه علمى اوست. [1]

بنابراين، آن‌چه موجود مى‌شود، موافق معلوم (بالذات)، بر نيكوترين نظام است؛ بدون اينكه از جانب او قصد و طلبى برانگيخته شود. [2]

پس علم واجب به چگونگى صواب در ترتيب وجود كلّ موجودها، مستلزم فيضان خير در كلّ است. [3]

شرح و توضيح‌

اين فصل درباره تفسير عنايت است. يك‌بار ديگر شيخ الرئيس اين بحث را در نمط ششم آورده است. [4] ممكن است به او اشكال شود كه چرا اين مطلب را تكرار كرده است. امام فخر رازى مى‌گويد:

و التفسير الذي ذكره هنا هو الذي ذكره هناك من غير تفاوت أصلا، فلا فائدة في الإعادة؛ [5]

تفسيرى كه شيخ الرئيس در اين‌جا ذكر كرده، عينا همان تفسيرى است كه در آن‌جا (نمط ششم) ذكر كرده است. بنابراين، هيچ فايده‌اى در تكرار آن نيست.

البته اگر هيچ فايده‌اى در تكرار آن نباشد، اشكال وى بر شيخ الرئيس وارد است و بايد او را بر تكرار مطلب، مورد مؤاخذه قرار داد؛ ولى اگر چنين نباشد، خود مستشكل، در خور مؤاخذه، بلكه ملامت است.

[1] . عنايت، عبارت است از: علم واجب الوجود كه سه چيز را فراگرفته است: الف) خود موجودها؛ ب) نظام احسن موجودها؛ ج) وجوب نظام احسن از سوى او و از احاطه علمى او.

[2] . براى همين است كه مى‌گوييم: خداوند، فاعل بالعنايه است، نه فاعل بالقصد.

[3] . علم او علم فعلى است؛ يعنى در عين اين‌كه علم به نظام احسن در ترتيب هستى دارد، نظام احسن، تابع علم اوست.

[4] . ر. ك: غايات و مبادى، فصل 9، ص 77- 81.

[5] . شرحى الاشارات، ج 2، ص 78.