مى‌گوييم: الآن ماه گرفته و تاريكى ماه گرفتگى، همه‌جا را فراگرفته است. يا به گفته ستاره‌شناسان مى‌گوييم: فردا شب از ساعت يازده تا دوازده كسوف رخ خواهد داد.

اما كسوف جزئى معقول، مقيّد به قيد زمان گذشته يا حال يا آينده نيست، بلكه با توجه به طبيعت علت‌ها و سبب‌هاى آن، حكم را بر طبيعت كسوف جزئى جارى مى‌كنيم و مى‌گوييم: اگر ماه، در فلان وقت، در فلان موضع و در برابر فلان جرم منظومه شمسى يعنى زمين قرار بگيرد، منكسف مى‌شود.

در اين‌جا حكم بر طبيعت كسوف جزئى- كه با توجه به علت‌ها و سبب‌هايى كه نوع آنها منحصر در فرد شده است، تعيّن و انحصار پيدا كرده- جارى شده است.

شيخ الرئيس دراين‌باره مى‌گويد:

و ذلك غير الإدراك الجزئىّ الزّمانى الذى يحكم أنّه وقع الآن أو قبله أو يقع بعده؛

و اين، غير از ادراك جزئى زمانى است كه حكم مى‌شود به اين‌كه اكنون يا درگذشته واقع شده يا بعدها رخ خواهد داد.

البته محسوس بودن كسوفى كه بعدها رخ مى‌دهد، با توجه به علت‌ها و سبب‌هاى جزئى است و اگر ادراك آن با توجه به طبيعت علت‌ها و سبب‌هايى باشد كه نوع آنها منحصر در فرد است و موجب تعيّن و انحصار كسوف شده‌اند، از دايره محسوس‌ها بيرون شده و به معقول‌ها پيوسته‌اند. به همين جهت است كه شيخ الرئيس براى مشخّص كردن كسوف جزئى معقول از غير معقول مى‌گويد:

بل مثل أن تعقل أن كسوفا جزئيّا يعرض عند حصول القمر؛ و هو جزئىّ ما فى مقابلة كذا؛

بلكه (كسوف جزئى معقول) چنان است كه يك كسوف جزئى را در وقت حصول قمر جزئى در فلان وقت جزئى در برابر فلان جرم فلكى تعقّل كنى.

در اين حالت، منجّم چشم خود را بر پديده‌هاى محسوس و علت‌ها و سبب‌هاى آنها يا بهتر بگوييم: بر توافى و هم‌آهنگى و همراهى علت‌هاى پديده‌ها بسته و در