خارج از ذات عدد چهار و لازمه آن است. در مسئله اتّصاف ذات واجب به صورت‌هاى معقول، همين معنا مراد است. ذات واجب الوجود، ملزوم صورت‌هاى معقول، از لوازم متأخّر از ذاتند.

واجب الوجود، نسبت به اتّصاف به اين‌گونه لوازم، نه مستكمل و نه منفعل است، تا مستلزم نقصى باشد؛ بلكه اگر اتّصاف را به معناى مصطلح بدانيم، بايد بگوييم:

واجب الوجود، نسبت به اين صورت‌هاى معقول متأخّر از مرتبه ذات و لازم ذات، نه اتّصاف دارد، نه استكمال دارد و نه انفعال. بنابراين، هيچ‌گونه ايرادى- از اين لحاظ- بر شيخ الرئيس وارد نيست؛ چراكه به نظر او ذات تام و تمام واجب، نه محلّ اين صورت‌هاست تا انفعالى لازم آيد و نه به اين صورت‌ها نياز دارد، تا استكمالى لازم آيد و نه- به معناى مصطلح- موصوف و معروض اين صورت‌هاست، تا اتّصافى لازم آيد. [1]

مرورى بر اشكالات خواجه‌

خواجه هرچند در آغاز شرح اشارات متعهّد شده است كه همواره شارح باشد و از اظهارنظر شخصى و اشكال بر متن، خوددارى ورزد، [2] ولى در اين‌جا- كه گويا كاسه صبرش لبريز شده- با پنج اشكال، شيخ الرئيس را نقد كرده است.

حقيقت اين است كه اشكال‌ها از خود او نيست. يكى از آنها- چنان‌كه ديديم- از امام فخر رازى است. بقيّه هم از شيخ اشراق است. [3]

اشكال‌ها به شرح زير است:

1. واجب الوجود نسبت به صورت‌هاى معقول، هم فاعل و هم قابل است.

[1] . ر. ك: الشواهد الربوبيّه، ص 54.

[2] . شرحى الاشارات، ج 1، ص 2. او مى‌گويد: «و أنا أشترط على نفسي أن لا أتعرض لذكر ما أعتمده فيما أجده؛ مخالفا لما أعتقده؛ فإنّ التّقرير غير الردّ و التفسير غير النّقد».

[3] . ر. ك: الحكمة المتعالية فى الاسفار الاربعة العقليّه، ج 6، ص 199- 209.