هرگز نمى‌توان انتظار داشت كه ابدان متعدّد و اشخاص متكثّر، يكى شوند. آرى،

اما در تركيب حقيقى، قبول اين‌كه اتّحاد اجزا، اتّحاد مجازى است، بسيار دشوار است؛ بلكه پذيرش اتّحاد مجازى در مورد تركيب اتّحادى، مانند پذيرش محالات و ممتنعات است.

تنها چيزى كه ممكن است با قدرى مماشات و مسامحه، گفته شود، اين است كه در تركيب انضمامى عناصر بسيط با يك‌ديگر، به لحاظ حضور اجزا در مركّب- هر چند به نحو كمون و استتار- اتّحاد آنها با يك‌ديگر، مجازى است؛ ولى اين هم از باب مسامحه و مماشات است؛ چرا كه همان‌جا هم صورت شى‌ء مركّب، با هيولاى آن، به تركيب اتّحادى مركّب شده‌اند و چاره‌اى نيست جز اين‌كه گفته شود: حقيقت اتّحاد در ميان اجزا، تحقّق يافته است.

ب) صورت‌هاى غيرمعقول‌

شيخ الرئيس در اين‌باره فرمود:

اعلم، أنّ قول القائل: إنّ شيئا يصير شيئا آخر- لا على سبيل الاستحالة من حال إلى حال، و لا على سبيل التّركيب مع شي‌ء آخر ليحدث منهما ثالث، بل على أنّه كان شيئا واحدا، فصار واحدا آخر- قول شعريّ غيرمعقول؛

[1] . مثنوى معنوى، تصحيح قوام الدين خرمشاهى، دفتر چهارم، بيت 414- 418.