سرانجام صدر المتألّهين، نه تنها تركيب ماده و صورت را، بلكه تركيب وجود و ماهيّت را هم تركيب اتحادى ناميد. چنان‌كه در منظومه فلسفى سبزوارى آمده است:

وجود به لحاظ ذهن (كه ماهيّت را لا به شرط اعتبار مى‌كند) عارض ماهيّت و به لحاظ خارج، متّحد با ماهيّت است.

مقصود، همان تركيب اتحادى است. البته صدر المتألّهين نه تنها در نظريّه تركيب اتحادى ماده و صورت، ملهم از صدر الدين دشتكى شيرازى است؛ بلكه در نظريّه تركيب اتحادى وجود و ماهيّت نيز از وى الهام گرفته است؛ چرا كه او براى حلّ مشكل اتّصاف ماهيّت به وجود، با اصالت بخشيدن به ماهيّت، از اتحاد ماهيّت با موجود سخن گفته بود [2] و صدر المتألّهين، با قول به اصالت وجود- كه پس از سپرى شدن دوران جوانى و پختگى عقل فلسفى و برخوردارى از نور هدايت الهى به آن، رسيده بود- از اتحاد وجود با ماهيّت، سخن به ميان آورد.

اكنون جاى اين پرسش است كه چگونه مى‌توان پذيرفت كه در تركيب حقيقى- چه تركيب اتحادى و چه انضمامى- اتحاد اجزا با يك‌ديگر اتحاد مجازى است؟

در تركيب غير حقيقى، اتحاد اجزا، اتحاد غير حقيقى يا مجازى است؛ چرا كه اجزا با يك‌ديگر كسر و انكسار و جذب و انجذابى ندارند و از پديد آوردن خاصيّتى جديد كه مباين و مغاير ويژگى‌هاى پيشين باشد، قصور دارند. بنابراين، به حقيقت اتحاد و يگانگى نرسيده‌اند. اولاد آدم مى‌توانند به لحاظ ايده و ايمان، وحدت يابند؛ ولى‌

[1] . همان، ص 13.

[2] . اشكال اتّصاف ماهيّت به وجود، به لحاظ قاعده فرعيّه است. دوانى براى فرار از اشكال، فرعيّت را تبديل به استلزام و فخر رازى قائل به تخصيص قاعده فرعيّه و دشتكى قائل به اتحاد ماهيّت با موجود شد. صدر المتألّهين با مماشات با قوم، مسئله را از قاعده فرعيّه خارج دانست و چنين مطرح كرد كه اين از باب تخصّص است نه تخصيص؛ ولى بنابر نظريّه اتحاد وجود و ماهيّت- كه نظريّه خود اوست- اصلا ماهيّت، متصف به وجود نشده و مشكلى در ميان نيست (ر. ك: الشواهد الربوبيّه، تصحيح سيّد جلال الدين آشتيانى، ص 11.)