او معتقد است كه ادراك شى‌ء عبارت است از: تمثّل حقيقت آن در نزد مدرك‌ [1]؛ يعنى مثالى از آن- نه خود آن- در نزد مدرك پديد مى‌آيد.

روشن مى‌شود كه از نظر او همه ادراك‌ها، عبارتند از همان تمثّل‌ها. به ويژه كه او علم حضورى را در علم به ذات و آثار آن محدود كرده است؛ اما اين تمثّل‌ها هم از ذات ادراك‌كننده، تمايز ندارند. بنابراين، از نظر او اتحاد عاقل و معقول، بلكه اتحاد معقول‌ها، محقق است. منتها اتحاد به حسب وجود نه به حسب ماهيّت.

او علم خداوند به ماسوا را هم علم حصولى مى‌شمارد و معتقد است كه اين علم حصولى، علم فعلى تامّ عقلانى است نه نفسانى؛ يعنى سبب تامّ مخلوقات است و هم‌چون علم حصولى نفس نيست كه مقدّماتى لازم داشته باشد، بلكه عقلانى است كه هم‌چون خود عقول، تجرّد و فعليّت تام دارند و چنين نيست كه از قوّه به فعل برسند.

چنين علمى همان عنايت است و فاعلى كه از چنين علمى برخوردار است، فاعل بالعنايه ناميده مى‌شود. [2]

با اين‌همه او در شفا اين‌كه نفس همان معقول‌هاى خود گردد را محال شمرده و گفته است:

لست أفهم قولهم: «إنّ شيئا يصير شيئا آخر» و لا أعقل أنّ ذلك كيف يكون؟؛ [3]

نمى‌فهمم كه چيزى چيزى ديگر شود و نمى‌دانم كه چگونه است؟

برداشت شيخ الرئيس اين بوده است كه قائلان به اتحاد عاقل و معقول، مى‌گفته‌اند:

ماهيّات با يك‌ديگر متّحد مى‌شوند. از اين‌رو، گفته است: براى من قابل فهم و قابل‌

[1] . إدراك الشي‌ء هو أن تكون حقيقته متمثّلة عند المدرك يشاهدها ما به يدرك (اشارات، نمط 3، فصل 7؛ شرحى الاشارات، ج 1، ص 130).

[2] . او مى‌گويد: «إنّ تمثّل النّظام الكلّيّ في العلم السابق مع وقته الواجب اللّائق، يفيض منه ذلك النّظام على ترتيبه و تفاصيله، و ذلك هو العناية» (اشارات، نمط 6، فصل 7؛ ر. ك: غايات و مبادى، ص 76).

[3] . شفا، «طبيعيّات»، فن 5، چاپ مصر، مقاله 5، فصل 6.