بودن در مكان طبيعى خود مقتضى حفظ آن مكانند، و به شرط خروج از مكان طبيعى مقتضى برگشت به مكان طبيعى‌اند، و همينطور درباره ساير كيفيّات. پس مانعى ندارد كه امر واحد با انضمام امور و شرائط مختلف مبدأ براى امور كثيره باشد [1].

3- انكار «غايت» براى قواى طبيعى‌

ابن سينا در اوائل نمط چهارم «اشارات» به تعريف علل چهار گانه و بيان احكام آنها مى‌پردازد. او در فصل هفتم از اين نمط درباره علّت غائى مى‌گويد:

«... علّت غائى- كه معلول به خاطر آن انجام مى‌گيرد- به ماهيّت و معناى خود براى به كار انداختن علّت فاعلى علّت است، و در وجود خود معلول علّت فاعلى است. زيرا علّت فاعلى، علّت وجود غايت است در صورتى كه علّت غائى از غاياتى باشد كه با فعل حادث مى‌شود، و علّت فاعلى علّت علّيّت و ماهيّت علّت غائى نيست» [2].

اين گفتار شيخ الرئيس پاسخ از سؤال مقدّرى است و آن اين كه: اگر غايت علّت علّيّت فاعل باشد، پس بايد بر علّت فاعلى تقدّم داشته باشد. و از طرف ديگر تا فاعل كار را انجام ندهد آن غايت تحقّق نخواهد يافت، پس از اين رو متأخّر از فاعل است. بنابر اين علّت غايى نسبت به علّت فاعلى به دو وصف متضادّ يعنى تقدّم و تأخّر موصوف مى‌شود. و پاسخ ابن سينا از اين سؤال همان گونه كه ملاحظه گرديد آن است كه اين تقدّم و تأخّر به اعتبار دو ظرف ذهن و خارج است و بنابر اين تناقضى نيست. علّت غايى در ظرف ذهن براى فاعل علّت است يعنى تا فاعل ثمره و فايده كار را در نيابد آن را انجام نخواهد داد، پس تصوّر غايت سبب انجام فعل و مقدّم بر آن است. امّا در خارج تا فعل از فاعل صادر نشود آن غايت تحقّق نمى‌يابد. يعنى علّت فاعلى اوّلا و بالذّات علّت براى وجود معلول است، و به واسطه آن علّت براى وجود علّت غايى است.

فخر رازى بر عموميّت اين سخن شيخ كه: «علّت غائى به ماهيّت خود علّت به كار انداختن علّت‌

(1) - ر. ك: «شرح اشارات»، خواجه نصير الدين طوسى؛ ج 2؛ ص 109.

[2] - عبارت ابن سينا چنين است: «... و العلّة الغائيّة، الّتى لأجلها الشّى‌ء، علّة بماهيّتها و معناها لعلّية العلّة الفاعليّة و معلولة لها فى وجودها، فإنّ العلّة الفاعليّة علّة ما لوجودها، إن كانت من الغايات الّتى تحدث بالفعل، و ليست علّة لعليّتها و لا لمعناها.» (همين كتاب؛ ص 342).