دست خود را بيرون آورد ممكن نيست آن را ببيند هر كسى كه خدا نورى برايش قرار نداده نورى براى او نيست.»

در آن هنگام هيچ راه برگشتى به فطرت پاك موجود در روح و عقل و تن او وجود ندارد مگر بوسيله پاكى، و در حقيقت خداوند اين فرصت برگشت را در حضور حجّاج در عصر روز نهم ذى‌الحجّه در بيابان عرفات قرار داده، بگونه‌اى كه خداوند تمام واقفان در آن وادى را مخاطب قرار داده مى‌فرمايد: بنده‌ام عمل را آغاز كن، پس گذشته‌ها را بر تو بخشيده‌ام. در آن هنگام انسان صددرصد پاك مى‌شود، و اعمال را با پاكى وزلالى كامل آغاز مى‌كند...

تمدّن متكامل‌

اسلام خير و بركت و رحمت را براى تمامى مردم مى‌خواهد، كه اين امر يكى ديگراز ابعاد فرهنگ و تمدّن اسلامى مى‌باشد، اسلام خير و بركت و رحمت را فقط به آنان كه به آن ايمان دارند و حقّ آن را ادا مى‌كنند اختصاص نمى‌دهد. از اينجاست كه خداوند متعال پس از ساخته شدن خانه كعبه توسّط حضرت ابراهيم عليه السلام به او امر مى‌كند كه:

(وَأَذِّن فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى‌ كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ).

«و مردم را دعوت عمومى به حجّ كن، تا پياده و سواره بر مركبهاى لاغر از هر راه دورى به سوى تو بيايند.»

از اين رو حضرت ابراهيم عليه السلام هيچگاه حجّ را به عرب و يا به اهالى بابل كه منتسب بدآنها بود، يا به اهالى مصر كه به سرزمينشان سفر كرده بود، يا به كنعانيان كه به سوى آنها هجرت كرده بود و يا به فرزندان و دوستانش از عرب و عبرانى منحصر ساخت بلكه تمام بشريّت را به‌