به كاوش برخيزيم.

ولى مشكل عميق با اين شيوه نيز همچنان حل نشدنى به نظر مى‌رسد، چه، اين سؤال مهم همچنان مطرح است كه آيا انسان به سان يك فرد، دست بسته است و نمى‌تواند براى عدالت مبارزه كند و بايد منتظر سرنوشتى باشد كه بر پيشانى جامعه او نقش بسته است؟ به ديگر سخن؛ نقش فرد در حركت جامعه كدام است؟ آيا اين نقشى انفعالى و منفى است؟ يا نقشى فعّال؟ و در زمينه حقوق آيا حقوقدان بايد در راه اصول والا به ستيز برخيزد يا تنها پديده‌هاى اجتماعى را ثبت مى‌كند و پاره‌اى از قواعد قانونى را از آنها بيرون مى‌كشد؟

به‌نظر مى‌رسد جامعه‌شناسى بارديگر به‌دست «ژرژ گورويچ/Georges Gurvich » يك گام به عقب مى‌نشيند، او نظريه «پديده‌هاى بنيادى» را بنيان نهاد كه براساس آن، فرد مى‌تواند از طريق سازمانى كه با فكر و ايده‌هاى آن احساس نزديكى مى‌كند، در راه ارزشهاى والا مبارزه نمايد، و به وسيله اين نزديكى، توانائيهاى خود را دراين راه به كار بندد، نيز به عنوان نهادى اجتماعى در راه ارزشهاى والا گام بردارد، ليكن اين نزديكى و تعامل از راه پيمان و تعهّدات متقابل ميان افراد يك سازمان (مانند تشكيلات يك شركت) يا اعمال فشار (مانند تشكيلات يك سپاه) حاصل نمى‌آيد و تنها در پرتو پيوندهاى روانى و فكرى فعّال و پويا شدنى است.

بدون ترديد اين نظريه به نقش فرد در حركت جامعه اقرار مى‌كند، ليكن نقشى فرعى و كم رنگ. براى مثال اين ديدگاه روشن نكرده است كه چه كسى بايد به تأسيس اين سازمان بپردازد، اعلان و فراخواندن به سوى آن چگونه صورت مى‌گيرد، و آيا اين، يگانه سازمانى است كه در حركت جامعه اثر مى‌نهد؟ يا اينكه سازمانهايى به صورتهاى ديگرى مثل سازمانهاى قرارداد اجتماعى كه افراد براساس تبادل منافع در آن شركت مى‌جويند در كار است؟

بدين ترتيب به نظر مى‌رسد در مسير جامعه‌شناسى گامهاى تصحيحى بيشترى مورد نياز است تا جايگاه مناسب خود را ميان علوم بيابد و از انباشتگى كه به دست دوركهايم گرفتار آن شده رهايى يابد.