بود اگر انسانى- مثلًا- به صرف اعتماد به پاكى اصلش هر چه مى‌خواهد در دنيا انجام دهد. حتّى ستم خواهد بود اگر بر فرزند نامشروعى- كه از گناه پدر و مادرش مبرّاست- حكم قطعى صادر شود كه به دوزخ در خواهد افتاد، زيرا خداوند سبحان در او نيز چونان ديگر مردمان قابليتهايى نهاده كه مى‌تواند با تباهيها و سركشيها به مبارزه برخيزد، اگر چه نسبت به پاك نژادان ديگر، عشق به فساد را از پدر و مادر خود، بيشتر به ارث برده است.

آرى! گاهى پدر و مادر در تربيت فرزندشان كوتاهى مى‌كنند، گاهى جامعه و شرايط پيرامون او عوامل فشار را در خود دارد تا جايى كه زير ساز تربيتى اين فرزند، كج نهاده مى‌شود، ولى هرگز بدين مفهوم نيست كه اين عوامل، ضرورتاً به نمايندگى از عقل، وجدان و اراده انسان، مسير او را در زندگى رقم زنند.

بطور طبيعى كسى كه با اهرمهاى فشار به مقاومت بر مى‌خيزد به پاداشى دست مى‌يابد بيش از كسى كه فرصت مناسب در اختيار او نهاده شده، فضا و شرايط مطلوب براى شايسته بودن او فراهم آمده است. قاعده دينى در اين زمينه بر اين نكته اشاره و تأكيد دارد كه: «پاداش به قدر تحمل سختى است» و اين قاعده و سنّت با عقل انسان، همخوانى كامل دارد.

چكيده سخن اين كه طبيعت ثواب و عقاب به قاعده استصحاب، اهميت چندانى نمى‌دهد. يعنى چنين نيست كه اگر كسى روزى مؤمن بوده، اگر چه غرق در خطاها باشد، مُهر سعادت بر او خواهد خورد و هر كه روزى تبهكار بوده، براى هميشه مُهر نگونبختى بر پيشانى او خواهد خورد، حتى اگر او به درگاه الهى توبه و زاريها كرده باشد. قاعده زرّين در اين زمينه آن است كه ثواب و عقاب در گرو دستاوردهايى هستند كه آدمى به هنگام امتحان پيگير و روزانه الهى آن را به چنگ مى‌آورَد و اين چرخه تا پايان عمر او همچنان ادامه مى‌يابد.