بحث‌ها به گونه‌اى طرح شده كه خلاصه‌ى بحث‌هايى است كه در بقيّه‌ى آيات قرآن مطرح شده است. به همين علّت، تفسير اين گونه سوره‌ها آسان نيست. سوره‌ى حمد نيز در شمار سوره‌هايى‌است كه تفسير آن مشكل است.

بنده با آنكه مطالبى در باره‌ى قرآن به عنوان تفسير نوشته‌ام و به زبان فارسى با نام «تفسير هدايت» ترجمه و منتشر شده است، ولى اظهار عجز مى‌كنم و خود را كوچك‌تر از اندازه‌ى يك مفسّر مى‌دانم. واقعيّت اين است كه بنده و امثال بنده كوچك تر از آنيم كه براى قرآن تفسير بنويسيم. ضمن اين‌كه تفسير برخى از سوره‌ها احاطه به كلّ قرآن را مى‌طلبد. وقتى بنده به تفسير سوره‌ى حمد رسيدم، در ذيل آن نوشتم كه اگر بخواهيم سوره‌ى حمد را تفسير كنيم، بايد به تشريح كلّ قرآن بپردازيم.

معجزه قرآن هم همين است. يك كلمه، تمام قرآن را در خود خلاصه مى‌كند و دوباره همان كلمه، در سرتاسر قرآن پخش مى‌شود. اساساً خلقت خدا چنين حالتى دارد.

يك سلّول، خلاصه‌ى كلّ انسان‌

هر سلّول از سلّول‌هاى بدنِ انسان داراى جزئى به نام هسته‌ى سلّول است. اگر سلّول را بزرگ و بازسازى كنيم، مساحتى به اندازه‌ى يك شهر با همه‌ى امكانات خواهد داشت. يكى از اجزاى سلّول، هسته‌ى آن است. در هسته‌ى سلّولْ تمام خصوصيّات فرد، نوشته شده است؛ طورى كه اگر بخواهيم آنچه را كه در هسته‌ى سلّول نوشته شده، بنويسيم، بايد به تعداد كتاب‌هاى كتابخانه‌ى بزرگ كنگره‌ى آمريكا-/ كه مى‌گويند: حاوى سى ميليون جلد كتاب است-/ كتاب بنويسم. مثلًا در آن سلّول-/ كه ممكن است سلّول چشم يا گوش باشد-/ نوشته شده كه تعداد موهاى اين فرد چقدر است؛ چه تعداد آن‌ها سفيد و چه تعداد آن‌ها سياه است! اين، كار خداست.