حقيقت همان صور ذهنيّه اشياء است.

ج: اگر موجود خارجى معلوم بالذّات باشد پس اشيائيكه وجود خارجى‌

ندارند نبايد متعلّق علم واقع شوند و حال آنكه اين خلاف وجدانست.

د: مسلّم است كه علم باشياء خارجى از سنخ علم حصولى مى‌باشد

حال اگر آنها معلوم بالذّات فرض شوند لازم مى‌آيد كه از قبيل علم حضورى‌

باشند و اين خلاف اصل مسلّم است پس معلوم بالذّات همان صور ذهنيه‌اند كه‌

علم بآن حضورى بوده و بواسطه آن اشياء در خارج بعلم حصولى معلوم واقع‌

مى‌شوند.

ه: محقّقين از اهل فنّ علم را با معلوم بالذّات متّحد مى‌دانند و بديهى‌

است ادراك نفس و علم آن هرگز با اشياء خارجى متّحد نيست.

و قائلين بقول اوّل نيز براى مذهبشان سه دليل آورده‌اند:

اوّل: صور ذهنى معلوم بالذّات نيست بلكه از آنها در اينمقام بعنوان مرآت‌

و آلت استفاده مى‌شود براى علم بحقائق خارجى و معلوم بالذّات معلومى استكه‌

مستقلّ باشد نه اينكه بعنوان « ما به ينظر» ملاحظه شود.

دوّم: وجدان حاكم است باينكه وقتى مبصرات را مى‌بينيم مرئى در

حقيقت همان موجود خارجى است نه صورت آن بلكه صورت شبحى بيش‌

نيست.

سوّم: صور ذهنيّه عرض ذهنى هستند و حال آنكه معلوم بالذّات گاهى‌

عرض است و گاهى غير عرض:

بعد از دانستن اين دو قول در مسئله و عرفان بادلّه آنها اكنون مى‌گوئيم‌

اشكال مذكور متفرّع است بر قول دوّم نه اوّل يعنى اتّحاد علم با معلوم بالذّات كه‌

حقائق خارجى باشد.

3- معلوم بالذّات گاهى جوهر است و زمانى عرض، عرض نيز گاهى‌

از مقوله كمّ است و در برخى اوقات از مقوله كيف و هنگامى از مقوله وضع در

پاره از ازمان از مقولات ديگر است.