قسم اوّل را قضاياى اوّليات مى‌گويند .

و امّا قسم دوّم خود بر دو قسم است زيرا يا محتاج بواسطه‌اى غير از حس ظاهر و باطن بوده يا نيازشان بحواس ظاهره و باطنه است :

قسم دوّم را مشاهدات خوانند و خود بر دو نوع هستند :

قسمى از آنها مشاهدات بحس ظاهرى بوده كه از آنها به حسّيّات نام برده و نوعى ديگر عبارتند از مشاهدات بحس باطنى كه به وجدانيّات موسوم هستند .

و امّا قسم اوّل يعنى قضايائيكه حكم در آنها نياز بواسطه‌اى غير از حس ظاهرى و باطنى دارد خود بر دو گونه‌اند :

قسمى از آن قضايائى هستند كه در وقت تصوّر موضوع و محمول واسطه حكم از ذهن غائب نبوده بلكه حاضر است و قسم ديگر آن چنين نميباشد .

نوع اوّل را اصطلاحا فطريّات و قضايائى كه قياس و برهانش همراه آنها است مى‌خوانند و نوع دوّم خود بر دو نحوه است :

يا در حكم از حدس استفاده ميشود يا چنين نيست :

قسم اوّل را حدسيّات گويند .

ناگفته نماند كه حدس عبارت است از انتقال دفعى و ناگهانى ذهن از مبادى به مطالب .

و قسم دوّم خود بر دو نوع است :

نوع اوّل آنكه حكم در آن از خبر دادن دسته و طائفه‌ايكه از نظر عقل اجتماعشان بر دروغ مستحيل است حاصل ميشود كه بآن « متواترات » گويند .

نوع دوّم آنستكه طريق حصول حكم چنين نبوده بلكه حكم در آن مستند است به كثرت تجربه و آزمايشات متعدّده و از آنها به « تجربيّات » نام ميبرند .

آثار الباقية في شرح الحاشية، ص