ترجمه :

تحقيق مرحوم محشّى‌

محشّى ( ره ) ميفرمايد :

تحقيق مسئله اينستكه : ارباب منطق گفته‌اند استقراء يا تامّ است و يا ناقص .

استقراء تام اينستكه در آن حال تمام جزئيات و مصاديق بررسى شده و بواسطه آن ميتوان حكم كلّى نمود و مرجع اينقسم از استقراء به قياس مقسّ است و مثال اين قياس اينستكه بگوئيم :

هر حيوانى يا ناطق است و يا غير ناطق و هر ناطقى از حيوان حسّاس و هر غير ناطقى از آن نيز حسّاس ميباشد پس نتيجه اينست كه هر حيوانى حسّاس ميباشد .

البته اينقسم از استقراء ( قياس مقسّم يا استقراء تام ) مفيد قطع و يقين است .

استقراء ناقص : آنستكه در آن كافيست حال اكثر و اغلب مصاديق بررسى شود چنانچه ميگوئيم :

هر حيوانى فك پائين را در وقت جويدن غذا حركت ميدهد بدليل اينكه انسان، فرس، بقر و غير اينها از حيواناتيكه ما با آنها مصادف شده و برخورد كرده‌ايم چنين هستند . و اينقسم از استقراء غير از ظنّ و گمان مفيد چيز ديگرى نيست چه آنكه احتمال اين هست حيواناتى كه ما با آنها مواجه نشده‌ايم در وقت جويدن غذا فكّ بالا را حركت دهند و شاهد بر اين احتمال آنستكه چنين شنيده شده تمساح اينطور مى‌باشد .

حاشيه : و لا يخفى انّ الحكم بانّ الثّانى لا يفيد الّا الظنّ انّما يصحّ اذا كان المطلوب الحكم الكلّى و امّا اذا اكتفى بالجزئى فلا شكّ انّ تتبّع البعض يفيد اليقين به كما يقال : « بعض الحيوان فرس و بعضه انسان و كلّ فرس يحرّك‌

آثار الباقية في شرح الحاشية، ص