قضيّه جزئيّه هستند نقيض آنها قضيّه كلّيّه است حال با توجّه باين امر ميگوئيم : چه بسا مركّبه جزئيّه خود كاذب است نظير قضيّه ذيل :

بعض الحيوان انسان بالفعل لا دائما ( بعض الحيوان ليس بانسان بالفعل ).

و وجه كاذب بودن اين قضيّه آنست كه چنانچه قبلا گفتيم موضوع در دو جزء مركّبه بايد يكى باشد و پرواضح است اثبات انسانيّت بطور اطلاق عام براى بعضى از حيوانات و سلب آن بهمين نحو از آن موضوع بملاحظه تناقض و تهافت بين ايندو مساوى با كذب آن قضيّه است و بهر تقدير طبق قاعده گذشته در تحصيل نقيض مركّبه كلّيّه اگر بخواهيم در اين جا مشى و عمل كرده و هردو جزء را نقيض و سپس بين آندو ترديد قرار دهيم مى‌بايد هردو جزء صادق باشند در حاليكه چنين نبوده و هردو كاذبند زيرا نقيض دو جزء چنين است :

لا شئ من الحيوان بانسان دائما و كلّ حيوان انسان دائما .

بنابراين براى تحصيل نقيض در اين قبيل از قضاياى مركّبه ابتداء لازم است تمام افراد موضوع را در نظر گرفت و موضوع نقيض را كلّى قرار داد زيرا چون اصل قضيّه جزئيه است لاجرم بايد موضوع را در نقيض بصورت ياد شده ملاحظه نمود و سپس بين دو جزء نسبت به فرد، فرد از موضوع ترديد انداخته و باين ترتيب قضيّه مركّبه جزئيه را نقيض مى‌نمايند .

لذا در مثال مذكور نقيض چنين است :

كلّ حيوان امّا انسان دائما او ليس بانسان دائما .

و اين نقيض كه قضيّه حمليّه‌اى است مردّد المحمول صادق ميباشد .

بنابراين معلوم شد كه مقصود مصنّف از « كل فرد، فرد » افراد موضوع ميباشد .

آثار الباقية في شرح الحاشية، ص