اگر علم پروردگار متعال متعلّق به اعمال به صورت ارادى ما باشد، از ما سلب اراده و اختيار مى‌كند امّا اگر متعلّق به اعمال خودش باشد سلب اراده از او نمى‌كند؟

چه فرقى است بين اينكه: خداوند بداند كه يك ماه ديگر، فلان مؤمن، قبض روح مى‌شود و بين اينكه او بداند من- نعوذ باللّه- يك سيلى به صورت فلانى مى‌زنم. چطور و چرا علم‌ متعلّق به عمل من- از من- سلب اراده مى‌كند امّا علم خداوند، نسبت به عمل خودش از او سلب اراده و اختيار نمى‌كند؟

جواب مذكور، پاسخ نقضى‌ بود و اينك به بيان جواب حلّى مى‌پردازيم:

ب: جواب‌ حلّى: شما- جبريّه- بر چه اساسى علم خداوند متعال، نسبت به اعمال عباد را موجب سلب اراده و قدرت از مكلّفين و انسانها مى‌دانيد و نقطه حسّاس و اساسى كلام شما طبق كدام يك از اين دو احتمال است؟

الف: ممكن است نظر شما- جبريّه- اين باشد كه چون علم خداوند، عين ذات او و متّحد با ذات او هست، آن علم، علّت تامّه اعمال- به ظاهر اختيارى- است كه از عباد صادر مى‌شود و من و شما هيچ‌گونه تأثيرى در آن اعمال نداريم.

پاسخ آن، عبارت است از: احتمال مزبور با مختصرى تفاوت، عين مدّعاى شما مى‌باشد زيرا:

مدّعاى شما اين بود كه خداوند متعال، علّت تامّه افعال است امّا دليلتان اين است كه علم، علّت تامّه اعمال بندگان هست و بايد نسبت به دليل و مدّعاى خود، برهان اقامه نمائيد و بلكه دليل شما از مدّعايتان سست‌تر است زيرا شما در مدّعاى خود گفتيد پروردگار جهان علّت تامّه افعال است كه به‌حسب ظاهر، حرف و كلامى هست امّا در