2. عامل نصب مفعول فيه، همان فعلى است كه مفعول فيه، زمان يا مكان آن را بيان مى‌كند.

به تركيب جمله زير دقّت كنيد:

جاء/ الاستاذ/ صباحا

فعل/ فاعل/ مفعول فيه‌

در عبارت بالا، عامل در « صباحا » كلمه « جاء » است؛ به عبارت ديگر: « صباحا » متعلّق به « جاء » است.

نكته: هر اسمى كه معناى فعل را داشته باشد، مى‌تواند عامل ظرف باشد، [1] مانند:

« انت قائم عندي». در اين عبارت عامل در « عند » ( ظرف)، كلمه قائم است.

احكام مفعول فيه‌

1. از تعريف فهميده شد كه مفعول فيه معناى « في » را مى‌رساند. بنابراين، در مثال: « يوم الجمعة يومنا» كلمات « يوم الجمعه» و « يومنا »، اگرچه دلالت بر زمان دارند، ولى مفعول فيه نيستند، زيرا معناى « في » را نمى‌رسانند.

2. تمام اسم‌هايى كه معناى زمان دارند، مى‌توانند مفعول فيه واقع شوند [2]، ولى فقط برخى از اسم‌هايى كه معناى مكان دارند، مى‌توانند مفعول فيه واقع شوند:

مانند: « خلف »- « صلّيت خلف زيد؛ پشت سر زيد نماز خواندم»

« أمام »- « قمت امامك؛ جلوى تو ايستادم».

« عند » به معناى « نزد »، مانند: « قعدت عندك؛ نزد تو نشستم».

نگاهى به كتاب‌هاى ديگر

« و لا بدّ ان يتعلّق الظرف بناصبه (أي بعامله) و ليس من اللازم ان يكون عامله متقدّما عليه فقد يكون متأخّرا عنه كقولهم: « عند الشدائد تذهب الاحقاد»، (النحو الوافي، ج، 2، ص 232، با تخليص).

[1] . معناى فعل در كلماتى يافت مى‌شوند كه شما در آموزش صرف، تحت عنوان « مشتق » با آنها آشنا شده‌ايد؛ مانند: قائم، مضروب ...

[2] . در صورتى كه منصوب و متضمن معناى « فى » باشند.