تقسيم جمله: در علم نحو، جمله را به دو دسته تقسيم كرده‌اند:

1. جمله اسميه‌

2. جمله فعليه‌

به جملاتى كه « اوّلين ركن» آنها فعل باشد، جملات فعليّه گويند [1] و به جملاتى كه اوّلين ركن آنها اسم باشد، جمله اسميه مى‌گويند؛ براى مثال، عبارت « ضرب اللّه مثلا» جمله فعليه است، زيرا اوّلين ركن آن (مسند) فعل است. به بيان روشن‌تر، در عبارت مذكور « مثال زدن» به « خدا » نسبت داده شده است؛ پس فعل « ضرب »، مسند و كلمه « اللّه » مسند اليه است؛ چون « اوّلين ركن» آن فعل است، جمله فعليه خواهد بود.

و عبارت‌ اللَّهُ الصَّمَدُ؛ [2] جمله اسميه است، زيرا در اين جمله، « بى‌نياز بودن» به « خدا » نسبت داده شده است و از اين‌رو، « اللّه » مسند اليه و « الصمد »، مسند است و « اوّلين ركن» اسم است.

نتيجه: در تشخيص جملات اسميه و فعليه، ملاك، فعل يا اسم بودن اوّلين ركن است و مقدم شدن اسم‌هايى كه ركن نيستند يا مقدم شدن حروف، تأثيرى در بحث ندارند.

پس عبارت‌ إِيَّاكَ نَعْبُدُ ... جمله فعليه و عبارت‌ ... أَلا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ ..، جمله اسميه خواهد بود.

تمرين‌

1. در عبارات زير كدام يك جمله‌اند؟

الف) ... رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ...* [3]

ب) ... أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ ...* [4]

ج) ... رَبُّنا رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ...

د) ... وَ مَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ ... [1]

[1] . منظور از ركن، مسند يا مسند اليه است (همان‌طور كه در صفحه قبل نيز بيان كرديم).

[2] . اخلاص، آيه 2.

[3] . السّموات: آسمان‌ها.

[4] . لم يسيروا: سير نكردند.