تشكيك فخر رازى بر دليل بو على در اثبات وجود «زمان» و جواب خواجه به آن.

«زمان» مقدار حركت دورى است، بو على دليل بر اثبات وجود «زمان» مى‌آورد و فخر رازى بر آن تشكيك وارد مى‌كند، و خواجه جواب مى‌دهد. پس از ذكر دليل بو على به بررسى گفتار خواجه و فخر رازى مى‌پردازيم.

بو على در «اشارات» در بيان اثبات وجود زمان چنين مى‌گويد:

«حادث و پديده بچيزى مى‌گويند كه قبلا نبوده و بعدا هستى پيدا كرده باشد. بعبارت ديگر براى حادث، قبلى بوده كه در آن نبوده است و قبليّت حادث نه مانند قبليّت يك بر دو است، چون قبل و بعد در قبليّت يك بر دو قابل اجتماع‌اند ولى قبليّت حادث با حصول بعديّت آن باقى نمى‌ماند پس قابل اجتماع نيستند. تجدّد بعديّت در حادث پس از قبليّتى است كه باطل شده باشد، و قبليّت حادث هم، خود عدم نيست، چون گاه عدم بعد واقع مى‌گردد و آن قبليت حادث، خود فاعل هم نيست چون فاعل قبل از حادث و با آن و بعد از آن هم مى‌آيد. پس امر ديگرى بايد باشد كه قبليّت و بعديّت عارض بر عدم و وجود حادث منتهى به آن شوند و آن امر هم بايد پيوسته در تجدّد- يعنى نو شدن و نيست شدن- باشد. اتّصال و پيوستگى آن امر هم چون در مقدار، منطبق با حركت است. مركّب از اجزاء لا يتحزّى نخواهد بود و آن عبارت از زمان است»[1].

طبق اين كلام بو على قبليّت و بعديّت ذاتى زمان و براى امور ديگر عرضى‌اند.

اعتراض فخر رازى بر دليل اثبات وجود «زمان» چنين است: «اين دليل بر اثبات وجود زمان فرع بر ثبوت قبليّت و بعديّت در خارج است و حال آنكه چنين نيست وگرنه از نسبت قبليّت و بعديّت بغير، يا قبل آن غير يا با آن و يا بعد آن خواهند بود كه لازم مى‌آيد براى قبليّت، قبليّت ديگرى باشد و بهمين ترتيب كه موجب تسلسل باطل است. اگر گويند قبليّت قبل ذاتى آن است و موجب تسلسل نخواهد شد جواب آن است كه بودن شى‌ء قبل شى‌ء ديگر، امرى است نسبى و عارض بر غير و عارض هم متأخر از معروض است و متأخّر از شى‌ء عين آن شى‌ء

[1] الحادث بعد ما لم يكن، له قبل لم يكن فيه، ليس كقبليّة الواحد الّتى هى على الأثنين، الّتى قد يكون بها ما هو قبل و ما هو بعد معا، فى حصول الوجود، بل قبليّة قبل لا تثبت مع البعد ... ففيه تجدّد بعديّة بعد قبليّة باطلة. و ليس تلك القبليّة هى نفس العدم، فقد يكون العدم بعد، و لا ذات الفاعل فقد يكون قبل و مع و بعد. فهى شى‌ء آخر لا يزال فيه تجدّد و تصرّم على الأتّصال و قد علمت أن مثل هذا الأتّصال الّذى يوازى الحركات فى المقادير، لم يكن يتألّف من غير منقسمات ... بو على- اشارات- نقل از شرح خواجه بر اشارات- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 3- صفحه 82.