استدلال فخر رازى بر ابطال هيولى و جواب خواجه به آن‌

فخر رازى پس از تشكيك بر دليل وجود هيولى- كه بيان آن گذشت- دليل بر ابطال هيولى مى‌آورد و خواجه پاسخ داده و دليل او را ردّ مى‌كند. ابتدا كلام فخر رازى، سپس كلام خواجه را مى‌آوريم.

فخر رازى در «شرح اشارات» در ابطال هيولى، چنين مى‌گويد:

«با فرض وجود هيولى، اگر هيولى به استقلال داراى مكان باشد، صورت جسميّه هم كه به استقلال حاصل در مكان است، پس صورت جسميه مثل هيولى خواهد بود بنابراين از حلول صورت در هيولى، جمع مثلين لازم خواهد آمد كه محال است و باز چون هردو به استقلال حاصل در مكان‌اند، اولويّتى در اينكه صورت، حالّ، و هيولى محلّ باشد، نخواهد بود. و اگر مكان براى هيولى به تبع حصول صورت جسميّه در مكان باشد، هيولى صفتى خواهد بود، حالّ در صورت جسميّه، ديگر حلول صورت در هيولى، مفهومى نخواهد داشت. و اگر هيولى داراى مكان نباشد، ديگر ممكن نيست، صورت جسميّه داراى مكان، در هيولاى فاقد مكان حلول نمايد و با ابطال اين تقسيمات معلوم گرديد كه قول بوجود هيولى، قولى است باطل»[1].

خواجه در جواب اين دليل كه فخر رازى در ابطال هيولى آورده چنين مى‌گويد:

«فخر رازى با فرض وجود هيولى تقسيماتى برشمرد، و با ابطال آن تقسيمات نتيجه گرفت كه قول بوجود هيولى قولى است باطل. درحالى‌كه تقسيماتش حصرى نيست. قسم ديگرى در ميان تقسيمات او وجود دارد كه منجر به ابطال هيولى نمى‌گردد، زيرا در اين فرض كه هيولى به تبع، داراى مكان باشد، دو احتمال موجود است، يكى آنكه، مكان براى هيولى به تبعيّت حصول صورت جسميّه در مكان باشد، و اين احتمال را به اين بيان باطل نمود كه هيولى چون صفت صورت جسميّه خواهد بود، ديگر حلول صورت در هيولى امكان نخواهد داشت، احتمال ديگر اين است كه مكان براى هيولى بشرط حلول صورت جسميّه در آن باشد، اين احتمال باطل نيست، زيرا صورت، جزء علّت هيولى است، پس وجود هيولى كه بتبع صورت‌

[1].... هذه الهيولى اءمّا أن يكون لها حصول فى الحيّز، كان ذلك محال، أمّا اوّلا فلأنّ حلول الجسميّه فيها يلزم منه اجتماع المثلين، و أمّا ثانيا فلأنّه لا يكون احدهما بالحالّية و الأخرى بالمحليّة اولى من العكس. و أمّا أن كان على سبيل التبعيّة فذلك بأن يقال: الجسميّه تحصل بذاتها فى الحيّز و تلك الهيولى تحصل فى ذلك الحيّز تبعا لحصول الجسميّة فيه ... كانت الهيولى صفة حالّة فى الجسم ... فاستحال كون الجسميّه حالّا فى الهيولى و أمّا أن لم تكن الهيولى حاصلة فى الحيّز ... استحال أن تكون الجسميّة حالّة فى الهيولى ... فخر رازى- شرح اشارات- المطبعة الخيريّه- المصر 1325 ه- ج 1- صفحه 11.