در قضايا و در آن چهار مسئله است.

مسئله اوّل: اعتراض خواجه بر بيان فخر رازى در بودن مهمله در قوّه جزئيّه:

بيان فخر رازى در «شرح منطق اشارات» بر اينكه مهمله در قوّه جزئيّه است چنين است:

ماهيّت كه موضوع قضيّه مهمله قرار گرفته باشد مانند اين مثال: «انسان در زيان است» آن ماهيت دلالت بر عموم نخواهد داشت چون دلالتش بر عموم اگر بمطابقه و يا بتضمّن باشد بايد مفهوم عموم عين ماهيت انسان باشد در مثال مذكور و اگر بالتزام باشد مفهوم عموم لازم ماهيت انسان خواهد بود و اين توالى تماما فاسدند، چون لازم مى‌آيد كه شخص و فرد انسان نباشد. و همچنين ماهيت كه موضوع قضيّه مهمله قرار گرفته باشد دلالتش بر جزئى بمطابقه و تضمّن نخواهد بود، بلكه دلالتش بر جزئى فقط بطريق التزام است چون صدق حكم بر ماهيت لا اقل بر بعضى از افراد آن ماهيت خواهد بود وگرنه بايد هيچگاه آن حكم بر ماهيّت صدق نكند و صدق حكم بر بعضى از افراد ماهيّت هم منافاتى با صدق آن حكم بر تمام افراد ندارد بهمين جهت بوده كه حكم شده «مهمله» در قوّه «جزئيّه» است»[1].

اعتراض خواجه بر تعليلى كه فخر رازى از اين قضيّه كه «مهمله» در قوّه «جزئيّه» است اين است كه فخر رازى اظهار مى‌دارد كه «مهمله» به دلالت التزام در قوّه جزئيّه است نه به دلالت مطابقه يا تضمّن در صورتى كه در «مبحث دلالات»- رجوع شود به صفحه 26- بيان نمود كه دلالت التزام را نبايد در علوم بكار گرفت و مورد استفاده قرار داد، چون دلالتى مهجور است با اين وصف در بيان اينكه مهمله در قوّه جزئيّه است به دلالت التزام تمسّك جسته است»[2].

[1].... أنّ اللّفظ الدالّ على المهيّة فقط لا يفيد التعميم لأنّه لو أفادها لكان بالمطابقة او التضمّن او الألتزام و الأوّلان باطلان .... و الثّالث ايضا باطل لأنّ العموم غير لازم لها و الّا لأستحال أن يكون الشّخص الواحد انسانا ... و ليس له دلالة ايضا على الخصوص بالمطابقة و التّضمّن لكنّه يدلّ عليه بالألتزام لأنّ الحكم لا يثبت فى الماهيّة ألّا أذا ثبت فى فرد من افرادها ... فالثّبوت فى بعض الأفراد لازما للثبوت للماهيّة .... فخر رازى- شرح منطق اشارات- نسخه خطى دانشكده الهيّات تهران- ش 38- ج صفحه 58

[2] و الفاضل الّذى حكم بأنّ دلالة الألتزام مهجورة فى العلوم مطلقا فقد اضطرّ الى أن حكم بأنّ هذه الّدلالة، دلالة الألتزام ... خواجه نصير الدين طوسى- شرح اشارات- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 1- صفحه 121.