«نتيجه بحث»

در مسئله وجود «شر در افعال الهى» نظر فخر رازى آن بود كه فلاسفه را صلاحيّت ورود در اين بحث نيست زيرا شرط ورود در اين بحث اوّلا اعتقاد به مختار بودن حق تعالى است. ثانيا بايد اعتقاد به حسن و قبح عقلى داشت ولى فلاسفه را به مختار بودن حق تعالى اعتقادى نيست فلاسفه شرّ را عدمى مى‌دانند و حال آنكه هنوز از شناخت ماهيّت شرّ فراغت حاصل نكرده‌اند، سپس مى‌افزايد كه: به اعتقاد فلاسفه «خير» مانند لذات و منافع از امور وجودى و «شر» مانند رنج امر عدمى مى‌باشد درحالى‌كه اين اعتقاد با غرض خلقت سازگارى ندارد چون «لذّات» نسبت به «رنجها» بسيار اندك‌اند.

خواجه به اعتراضات او پاسخ داد كه از تكرار آن خوددارى مى‌كنيم و در پايان چند نكته را در اينكه اعتراضات فخر رازى بر حكما وارد نيست يادآورى مى‌گردد:

1- فخر رازى مى‌گويد: محققين از فلاسفه اين سوال را كه چرا حق تعالى مخلوقات را آفريده است سوال باطل مى‌دانند و مى‌گويند: اين سوال از فلسفه خلقت است. و سوال از فلسفه خلقت درست نيست چون حق تعالى فاعل موجب است نه فاعل مختار»[1].

ظاهرا فلاسفه را چنين اعتقادى نيست و بو على كه از محققين فلاسفه است سخن او را كه در صدر اين بحث آورديم چنين بود:

«امور ممكن» يا خير محض‌اند يا خير غالب بر شرّ يا بعكس و يا شر محض و فقط صدور قسم اوّل و دوّم از حق تعالى واجب است»[2].

و روشن است كه اين قول با اين اعتقاد كه حق تعالى فاعل مختار است موافق است وگرنه با اعتقاد به اينكه حق تعالى فاعل موجب است حكم بصدور قسم اوّل و دوّم از آن اقسام مفهومى ندارد.

2- بو على در موردى از «اشارات» تصريح مى‌كند كه خدا فاعل بالعنايه است و خلقت اشياء بهمان نظم و نسقى است كه علم حق تعالى به آن تعلق گرفته است»[3].

اين اعتقاد كه خدا عالم را طبق علم خود بنظام احسن ايجاد كرده است با اين امر كه خدا

[1].... المحققين من الفلاسفة يقولون أنّ قول القائل لم خلق اللّه تعالى الخلق سؤال طلّاب العلّه و هو باطل لأنّ اللّه تعالى خالق لذاته لا لعلّة ... فخر رازى- شرح اشارات- ج 2- صفحه 81.

[2].... القسم الأوّل يجب فيضانه ... و كذلك القسم الثّانى فأنّ ما أن لا يوجد خير كثير تحرّزا عن شرّ قليل شر كثيرا ... بو على- متن اشارات- نقل شرح خواجه- ج 3- صفحه 319.

[3].... فالعناية هى احاطة علم اللّه تعالى باكلّ و بالواجب أن يكون عليه الكلّ حتّى يكون على احسن النّظام ...

بو على- مأخذ قبل صفحه 318.