درك نمى‌كنند و نمى‌بينند دلالتى تام است»[1].

«نتيجه بحث»

آنچه تا اينجا بيان كرديم آن بود كه فخر رازى با استناد به آيات چندى استدلال نمود كه خدا را مى‌توان ديد و خواجه استدلال او را ابطال نمود و بيان داشت كه آيات قرآنى را دلالتى بر ديدن خدا نيست.

آنچه تأييد مى‌كند نظر خواجه را اين است كه گرچه فخر رازى بر ديدن خدا به آياتى چند از قرآن استناد نمود ليكن استدلال عقلى بر اثبات رؤيت خدا را نمى‌پذيرد زيرا او دليل عقلى اشاعره را بر رؤيت حق تعالى نقل مى‌كند سپس در آن تشكيك مى‌كند و آن را ردّ مى‌نمايد. كلام او در اين باره در «محصّل» و «معالم اصول الدين» چنين است:

«اشاعره مى‌گويند «جوهر» مانند جسم طويل و عريض قابل ديدن است و «عرض»- مانند رنگ- هم قابل ديدن است پس ديدن حكم مشترك ميان «جوهر» و «عرض» است و براى اين حكم مشترك علت مشتركى است و آن يا حدوث خواهد بود و يا وجود و چون حدوث داراى قيد عدمى است صلاحيّت عليّت را ندارد پس علّت رؤيت عبارت از وجود است و خدا هم كه وجود دارد بايد ديده شود. ليكن اين دليل بر دلالت ديدن خدا ضعيف است زيرا «جوهر» و «عرض» مخلوق هم هستند و مخلوقيّت حكم مشترك در ميان آنها است و براى آن حكم مشترك علت مشتركى مى‌باشد و آن حدوث نخواهد بود چون حدوث داراى قيد عدمى است پس بايد «وجود» كه مشترك در جوهر و عرض است. علّت «مخلوق بودن» باشد و خدا هم كه موجود است بايد مخلوق باشد و اين باطل است. بنابراين دليل اشاعره در اثبات ديدن خدا باطل است»[2].

[1].... الآيه تدلّ على أنّ الحال الّتى عبّر عنه بقوله وجوه يومئذ ناضرة متقدّمة على حالة استقرار اهل الجنّة فى الجنّة ... أن كان ذلك كذلك فانتظار النّعمة بعد البشارة بها فرح يقتضى نضارة الوجه و ليس ذلك الأنتظار سبب النعمّ كما أنّ من ينتظر خلقة الملك حين وعد بها لا ينعمّ لأنتظاره ... تلخيص المحصّل صفحه 139.

[2].... قالوا لا شكّ أنّا نرى الطّويل و العريض و هما جوهران ... و لا نزاع فى أنّ الألوان مرئيّة فصحّة الرؤية حكم مشترك بين الجواهر و الأعراض فلابدّ لها من علّة مشترك و هى أمّا الحدوث و أمّا الوجود و الحدوث لا يصلح للعليّه لأشتماله على قيد العدمىّ فوجب أن تكون العلّة هى الوجود ... و هذا عندى ضعيف لأنّ الجوهر و العرض مخلوقان فصحّة المخلوقيّة حكم مشترك فلابدّ من علّة مشترك ... أمّا الحدوث فباطل ... فبقى الوجود فوجب أن يصحّ كونه تعالى مخلوقا و هذا باطل فكذلك ما ذكرتموه- فخر رازى- معالم اصول الدين صفحه 60 و محصّل.