كه تحقّق‌دهنده حقايق است مسلّما از حقايق موجود در خارج است پس چگونه ممكن است حق تعالى از حكم مترتّب بر حقايق خارج باشد. بنابراين از حكم بغير محسوس بودن حقايق موجودات ثابت مى‌شود غيرمحسوس بودن حق تعالى و اين استدلال برهانى و موجب يقين در حكم مى‌باشد[1].

«نتيجه بحث»

آنچه در اين بحث بيان شد آن بود كه فخر رازى دليل بو على را در اثبات غيرمحسوس بودن حق تعالى كافى ندانست و مدّعى شد كه استدلال او اقناعى است و اثبات يقين در حكم نمى‌كند. خواجه به اعتراض او پاسخ داد و ثابت نمود كه دليل بو على برهانى است.

اكنون توجّه به اين نكته لازم است كه اعتراض فخر رازى به اصل حكم غيرمحسوس بودن حق تعالى نيست. بلكه اعتراضش متوجّه كيفيّت استدلال بو على است و از اينكه استدلال او اقناعى است، فقط ايجاد گمان مى‌كند، و ايجاد يقين نمى‌نمايد بنابراين اعتراض او به اين مطلب كه حق تعالى غيرمحسوس است خدشه‌اى وارد نمى‌كند.

فخر رازى در «المباحث المشرقيه» تحت سه فصل هريك از جسميّت، جوهريّت و عرضيّت را از حق تعالى با ذكر دلائلى نفى مى‌كند و اين نيز شاهدى است كه او در حكم بغير محسوس بودن حق تعالى با بو على موافق است چون چيزى كه جسم و جوهر و عرض نباشد، محسوس هم نخواهد بود. از جمله دلايلى كه در نفى جسميّت از حق تعالى در «المباحث المشرقيه» دارد از نوع دليلى است كه بو على در «اشارات» در غيرمحسوس بودن حق تعالى آورده است زيرا مى‌گويد: «بعضى از جواهر، مجرّد و غيرجسمانى‌اند و علّت شى‌ء مجرّد لازم است كه مجرّد باشد. بنابراين بارى تعالى كه مبدأ المبادى است بايد غيرجسمانى باشد»[2].

اين دليل فخر رازى در نفى جسميّت از حق تعالى از نوع همان دليل بو على است كه در «اشارات» در غيرمحسوس بودن حق تعالى دارد چنانچه بيان شد.

بنابراين اعتراض فخر رازى بر بو على بر دليل خود او هم وارد خواهد بود. چون ممكن‌

[1] و الفاضل الشارح ظنّ أنّه الحق المبدأ الأوّل بساير الحقايق فى ذلك على وجه التمثيل فحكم بأنّ البيان اقناعىّ و ليس كذلك فأنّه أنّما حكم حكما كليّا على كلّ حقيقة ثمّ تعجّب كيف يتوهّم خروج ما هو محقق كل حقيقة عن حكم يثبت على كلّ حقيقة ...- خواجه طوسى- شرح اشارات- ج 3- صفحه 10.

[2].... أنّ بعض الجواهر غير جسمانية و علة المجرّد تجب أن تكون مجرّدة و البارى تعالى مبدأ المبادى فيجب أن لا يكون جسما ... فخر رازى- المباحث المشرقيه- ج 2- صفحه 459.