خواجه در رفع اعتراضات فخر رازى كافى نبوده چند مطلب يادآورى مى‌شود:

1- از جمله سخنان خواجه در دفع اعتراض اوّل فخر رازى چنين بود:

«گرچه استعدادهاى مختلف موادّ موجب صدور «صور» خاصّ از عقل فعّال مى‌گردد، ولى تمام استعدادها و اعراض عالم عنصرى از افلاك نيست بلكه در حدّى است كه شرايط (وضع و محاذات و مقابله) ايجاب مى‌كند».

مى‌گوئيم اين بيان خواجه گرچه به اعتراض فخر رازى پاسخ مى‌دهد- رجوع شود به صفحه 213- ولى بر دليل بو على مبنى بر صدور صور مختلف عنصرى از عقل فعّال بوساطت اعراض ناشى از افلاك خدشه وارد مى‌كند زيرا وساطت افلاك بطور مطلق نيست چون تمام استعدادها و اعراض را از افلاك نمى‌داند.

2- سخن ديگر خواجه چنين بود: «اختلاف موادّ موجب كثرت صدور فعل از فاعل نخواهد شد بلكه موجب تعيّن فعل است»- رجوع شود به صفحه 215- طبق اين كلام خواجه لازم مى‌آيد اختلاف استعدادهاى موادّ عنصرى را در كثرت صدور صور از عقل فعّال تأثيرى نباشد، و حال آنكه استدلال بو على در كثرت صدور صور مبتنى بر تأثير استعدادهاى موادّ عنصرى بوده است.

3- از جمله سخنان خواجه چنين بود: «صدور صور نامتناهى از عقل فعّال بلحاظ حيثيّات نامتناهى عقل فعال است»- رجوع شود به صفحه 215.

اين سخن خواجه قدرى بعيد است چون طبق نظر حكماء منشأ «عقل فعّال» عقل دهم است با اين وجود تأخّر عقل فعّال در اين حدّ چگونه ممكن است موجب حيثيّات نامتناهى در آن بشود.

قطب رازى به اين امر توجّه داشته و جواب خواجه را نپسنديده است و مى‌گويد:

«خواجه كه صدور صور نامتناهى را به حيثيات نامتناهى عقل فعّال نسبت داده است اگر قصدش آن بوده كه صدور افعال از فاعل بالذّات است در اين صورت فاعل به حيثيّات، فاعل بالذّات نيست و اگر قصدش مطلق بوده پس حكم او مبنى بر اينكه عقل فعّال داراى حيثيّات نامتناهى است درست نيست»[1].

4- از جمله سخنان فخر رازى چنين بود كه: «تأثير علّت در وجود و در ماهيّت باهم‌

[1].... أن أراد صدور الأفعال عن فاعل واحد بالذّات فالفاعل بحسب اختلاف القوابل ليس فاعلا بالذّات و أن أراد صدورها عن فاعل واحد مطلقا فوجوب اشتماله على حيثيات غير منحصرة فيه ممنوع ... قطب رازى- محاكمات- ذيل صفحه 262 شرح خواجه بر اشارات- ج 3.