بخش اوّل در منطق‌

در اين بخش مسائلى از منطق كه مورد اختلاف ميان خواجه نصير الدين طوسى و امام فخر رازى است آورده شده است.

مسائل اختلافى منطقى ميان آنان چون در تمام ابواب منطق نبوده و بطور پراكنده مربوط به برخى از مسائل بوده است، ازاين‌رو، ابتدا عنوان مبحث، سپس مسئله اختلافى ذكر گرديده و در پى آن نظرات هريك نقل شده و مورد بررسى واقع گرديده است.

بتناسب اينكه در آغاز علم منطق، تعريف منطق عنوان مى‌گردد، در آن تعريف كلمه «فكر» بكار گرفته شده است ازاين‌رو، مبحث اوّل عبارت از «ماهيّت فكر» است و در آن يك مسئله است:

[ «ماهيّت فكر» و در آن يك مسئله است:]

اختلاف خواجه با فخر رازى در فرق ميان فكر و حدس‌

كلامى كه «بو على» در بيان فكر و حدس آورده، فخر رازى در تفسير كلام او، در «حدس» قائل بحركت- حركت ذهن از مقدّمه به نتيجه- مى‌شود. خواجه استنباط او را خطا مى‌داند، منكر وجود حركت در «حدس» است ابتدا كلام بو على و سپس كلام هريك از فخر رازى و خواجه را مى‌آوريم.

بو على در «اشارات» در فرق ميان فكر و حدس چنين مى‌گويد:

«فكر حركتى است كه نفس در معانى و معمولا با استعانت از تخيّل، انجام مى‌دهد براى دست‌يابى به حد وسط، تا بتواند بمطلوب علم حاصل نمايد- مقصود آنكه نفس از مطلوب بسمت معانى كه همان مقدمات‌اند و در آن مقدمات سير مى‌نمايد و پس از تحصيل حدّ وسط بسمت مطلوب، جهت دست‌يابى بمطلوب حركت مى‌كند- ليكن حدس آن است كه نفس پس از اراده و شوق ولى بدون حركت و گاه هم بدون شوق و حركت مطلوب و ميانگين يكباره به ذهن مى‌آيد ...[1]».

[1].... الفكرة فهى حركة ما للنفس فى المعانى مستعينة بالتخيّل فى اكثر الأمر يطلب بها الحدّ الأوسط ... ممّا يصار به الى العلم بالمجهول ... و أمّا الحدس هو أن يتمثّل الحدّ الأوسط فى الذّهن دفعة اءمّا عقيب طلب و شوق من غير حركة و اءمّا من غير اشتياق و حركة يتمثّل معه ما هو وسط له .... بو على- اشارات- نقل از شرح خواجه بر اشارات- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 2- صفحه 358.