بفاعل مختار محال نمى‌دانند و متكلّمين هم حدوث عالم را مبتنى بر اختيار فاعل ننموده‌اند»[1].

ولى در «تجريد الكلام» اعتقادش خلاف اين است چون مى‌گويد:

«فعل ازلى را فقط بايد بعلّت ازلى و موجب، نسبت داد و استناد آن بفاعل مختار صحيح نيست»[2].

با توجّه به اينكه، اين كلام را در تجريد، پس از «شرح اشارات» عنوان كرده، بظاهر موجب تقويت نظر فخر رازى و تضعيف جوابى است كه خود او در «شرح اشارات» به فخر رازى داده است. ممكن است گفته شود در «تجريد» چون مباحث كلامى را عنوان كرده است، تحت تأثير اين نوع از مباحث يا جهت رعايت مباحث كلامى، اين قول را اختيار نموده است.

گرچه ممكن است اين احتمال صحيح باشد امّا حقيقت اعتقاد او، در استناد فعل ازلى بفاعل مختار ممكن است يا نه بر ما مخفى مى‌باشد ليكن بحسب ظاهر اين ناسازگارى در گفتار او موجود است و قول او در «تجريد» مؤيّد اعتراضى است كه فخر رازى بر بو على وارد كرده است.

[1].... المتكلّمون ما نبوا حدوث العالم على القول بالأختيار ... أمّا الفلاسفة فلم ينبّهوا على أنّ الأزلىّ يستحيل أن يكون فعلا لفاعل مختار، بل ذهبوا ألى أنّ الفعل الأزلّى يستحيل ان يصدر الّا عن فاعل ازلّى ...- مأخذ قبل.

[2].... جاز اسناد القديم الممكن الى المؤثّر الموجب و لا يمكن استناده الى المختار ... خواجه نصير الدين طوسى- تجريد الكلام- نقل از شرح علامه- صفحه 56.