خواهد بود و يا متأخّر از «لا وجود» كه معنى «حدوث ذاتى»، همين است»[1].

«نتيجه بحث»

اعتراض فخر رازى بر بو على در مفهوم حدوث ذاتى به آن معنى نبوده كه منكر حدوث ذاتى ممكن باشد، بلكه اعتراضش بر بيان بو على اين بوده كه آنچه در كلام او آمده: ممكن در حال تجرّد از علّت، استحقاق عدم دارد. درست نيست چون براى ممكن در حال تجرّد از علّت، نه استحقاق عدم است و نه استحقاق وجود، چون مستحقّ عدم را ممتنع گويند و ... جواب خواجه اين بود كه: ممكن در حال تجرّد از علّت بخارج كه سنجيده شود مسلّما معدوم است و به اين معنى استحقاق عدم بر آن صادق است و به ذهن كه سنجيده شود، اعتبار هيچيك از وجود علّت و عدم علّت، در آن لحاظ نگردد، حالت مقدّم بر وجود آن، نه وجود است و نه عدم و ... به تفصيلى كه گذشت.

مى‌گوئيم اين سخن خواجه ظاهرا با مفهوم حدوث ذاتى مطابقت ندارد چون ممكن در ذهن، در حال تجرّد از علّت و عدم علّت، حالت ذاتى آن، عدم نيست تا گفته شود كه وجود آن متأخّر از «لا وجود» است، بلكه حالت ذاتى ممكن در اين فرض، نه وجود و نه عدم است، چنانچه خودش هم تصريح نموده، بنابراين تصحيح كلام بو على نمى‌نمايد.

بعلاوه حالت ذاتى شى‌ء مسلّما تغييرناپذير است ولى در كلام خواجه خلاف اين آمده چون مى‌گويد «تجرّد ممكن از علّت به اعتبار خارج كه باشد، حالت ذاتى آن «استحقاق عدم» است. به اعتبار ذهن كه باشد- چون مجرّد از وجود علّت و عدم علّت هردو است- حالت ذاتى آن، نه وجود و نه عدم است‌[2] پس به اعتقاد خواجه حالت ذاتى «ممكن» متغيّر است.

ديگر آنكه فخر رازى مدّعى شد بو على در «اشارات» قبل از شروع در اثبات حدوث ذاتى، تقدّم علىّ را بيان كرد و اين مثال را آورد كه «دستم را حركت دادم سپس كليد در دست من حركت كرد» كه حركت دست بر حركت كليد تقدّم علّى دارد، سپس مسئله حدوث ذاتى را عنوان كرد، درحالى‌كه تقدّم «عدم» حادث بر «وجود» آن تقدّم علّى نيست، خواجه به اين اعتراض او هم پاسخ نداد.

مطلب ديگر آنكه خواجه مى‌گويد: «ممكن» در حال تجرّد از علّت بحسب خارج،

[1].... فاذن وجوده مسبوق امّا بعدمه او بلا وجوده و هذا هو الحدوث الذّاتى ... مأخذ قبل- صفحه 115.

[2] فالحال الّتى تكون له متجرّدا عن الغير امّا العدم و امّا ان لا يكون له وجود و لا عدم ...

خواجه نصير طوسى- شرح اشارات- ج 3- صفحه 114.