«1- نفس ناطقه، موصوف به امكان است ازاين‌رو، وجود آن، معلول سبب خواهد بود و سبب آن‌كه جوهر مفارق است اگر باقى باشد نفس هم باقى خواهد بود، چون با بقاء سبب تامّ، مسبّب معدوم نمى‌گردد و اگر با بقاء سبب، مسبب معدوم گردد، پس از آن سبب، سبب تامّ نبوده است يعنى مانع مفقود نبوده است و تماميت سبب وقتى است كه مانع مفقود باشد و سبب نفس ناطقه كه جوهر مفارق مجرّد است در سببيّت تامّ است و باقى است، پس نفس هم باقى خواهد بود. 2- چنانچه فساد بر نفس عارض گردد بلحاظ امرى در نفس خواهد بود كه در آن امكان فساد باشد و آن خود نفس نخواهد بود، چون با عروض فساد بر نفس‌نفس باقى نخواهد ماند، آنچه كه در آن امكان فساد نفس باشد با فساد نفس باقى خواهد ماند و آن مادّه نفس خواهد بود و اگر بر آن مادّه هم فساد عارض گردد نياز بمادّه ديگر خواهد داشت كه يا موجب تسلسل موادّ نامتناهى خواهد شد كه باطل است و يا به امرى كه معدوم نگردد منتهى خواهد شد، و آن جزء نفس خواهد بود و از اينكه تعقّل صور عقلى مى‌كند، پس خود نفس خواهد بود. بنابراين معلوم شد كه نفس معدوم نمى‌گردد»[1].

از آنچه آورديم معلوم شد، فخر رازى كه در «شرح اشارات» بر دليل بقاء نفس اعتراض وارد مى‌كند و آن را باطل مى‌شمرد و براى آن مادّه و صورتى قائل مى‌گردد ولى در «المباحث المشرقيّه» نظرش اين است كه نفس پس از فناء بدن باقى است و احتمال وجود مادّه را براى نفس ابطال مى‌كند. بعبارت ديگر همان نظر خواجه را تأييد نموده كه «نفس» پس از فناء بدن باقى است و فانى نمى‌گردد.

[1].... الفساد على النّفس النّاطقه محال لوجهين: الأوّل النّفس ممكنة الوجود و كل ممكن فله سبب فللنفس سبب و السبب مادام يبقى موجودا ... استحال انعدام المسبّب، فلو جاز بقاء السّبب مع انعدام المسبّب و ذلك ... ان كان لحضور مانع فتماميّة سببيّته عند عدم ذلك المانع و ان كان عدم المسبّب لا لاجل المانع ... فلا يكون السبب سببا، هذا خلف ... فيستحيل ان يكون عدم النّفس لانعدام سببها فان سببها جوهر مفارق مجرّد الوجه الثّانى ... النفس لوصّح عليها العدم لوجب ان يكون هناك شى‌ء يوجد فيه امكان ذلك الفساد و ذلك الشى‌ء ليس هو ذات النّفس فأنّ النّفس لا تبقى مع الفساد، و الّذى فيه امكان الفساد يجب ان يبقى مع الفساد و ذلك مادّة النّفس فننقل الكلام الى تلك المادّة فان صحّ عليها الفساد احتاجت الى مادّة اخرى و لزم التّسلسل و ان انقطع التّسلسل الى ما لا يصّح عليه العدم و هو جزء النّفس ... و كان ذلك الجزء هو النّفس فالنّفس لا يصّح عليها العدم ... فخر رازى- المباحث المشرقيّه- مكتبة الأسدى- تهران 1966- ج 2- صفحه 400- و معالم اصول الدّين (حاشيه محصّل)- المطبعة الحسينيّة- المصر 1323 ه- صفحه 122.