اعتراض فخر رازى بر بو على در وجود اراده جزئى براى فلك و جواب خواجه به آن‌

بو على در «اشارات» قائل به اراده جزئى براى فلك است فخر رازى مى‌گويد: اراده جزئى، حاكى از نفس جزئى است. سپس در قول بوجود اراده جزئى و نفس جزئى براى فلك اعتراضاتى دارد و خواجه جواب مى‌دهد. ابتدا كلام بو على و بعد از آن اختلاف نظر فخر رازى و خواجه را مى‌آوريم.

بو على در «اشارات» در بيان وجود اراده جزئى در فلك مى‌گويد:

«حركت فلك، ارادى است قصد فلك از حركت، خود حركت نيست، چون حركت نه كمال حسّى است و نه كمال عقلى. ازاين‌رو، نه اراده جزئى به آن تعلّق خواهد گرفت و نه اراده كلّى. پس حركت فلك «مقصود بالذات» نبوده و «وضع» معين شخصى، نمى‌تواند مقصود فلك باشد وگرنه پس از وصول به آن بايد از حركت بازايستد، درحالى‌كه دائم در حركت است. پس قصد فلك از حركت، تحصيل «وضع فرضى معين كلّى» است و از اينكه داراى مقصود كلّى است، داراى اراده كلّى است و اراده كلّى سبب پيدايش امر جزئى- وضع جزئى- در خارج نخواهد بود، مگر آنكه سبب مخصّص يعنى اراده جزئى، به آن اراده كلّى، انضمام پيدا كند[1]».

فخر رازى در شرح اشارات مى‌گويد:

«قصد بو على از اين كلام كه مى‌گويد: «اراده كلّى فلك، سبب پيدايش وضع جزئى موجود در خارج نيست، مگر به انضمام اراده جزئى» آن است كه نفس جزئى جسمانى را كه مبدأ اراده جزئى است، براى فلك ثابت كند، به اين بيان كه: نسبت اراده كلّى فلك، بتمام اوضاع جزئى، على السّويّه است ازاين‌رو، صدور وضع جزئى از اراده كلّى فلك، ممكن نيست و صدور وضع كلّى هم ممكن نيست چون تعيّن ندارد ولى صدور وضع جزئى از فلك كه ناشى از اراده جزئى است، كاشف از وجود نفس جزئى جسمانى براى فلك است»[2].

[1] حركة الجسم الأوّل بالأرادة ليست لنفس الحركة، فأنّها ليست من الكمالات الحسيّة و لا العقليّة، و أنّما تطلب لغيرها، و ليس الأولى لها ألّا وضع، و ليس بمعنى موجود بل فرضىّ و لا بمعيّن فرضىّ تقف عنده، بل معيّن كلّى. و تلك ارادة عقليّة الّرأى الكلّى لا ينبعث منه شى‌ء مخصوص جزئىّ، فأنّه لا يتخصّص بجزئىّ منه دون جزئىّ آخر ألّا بسبب مخصّص لا محالة يقترن به، ليس هو وحده ... بو على- اشارات- نقل از شرح خواجه- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 2- صفحه 415.

[2].... شرع (الشيخ) فى اثبات أنّ للفلك مبدأ ذا ارادة جزئيّة و الدّليل عليه أنّ نسبة الكلّى الى جميع الجزئيّات واحدة فليس بأن يصدر عن الكلّى، جزئىّ، اولى من غيره فأمّا أن يحصل الكلّى و- دنباله پاورقى در صفحه بعد