فصل دوّم از بخش دوم در نفس است‌

فلاسفه براى مسائل «نفس» اهميّت خاصّى قائل‌اند، معمولا كتاب يا فصل جداگانه‌اى را در فلسفه به آن اختصاص داده‌اند، بو على نيز در «اشارات»، نمط هفتم را به بررسى مسائل نفس اختصاص داده است.

ما نيز به تبعيّت از آنان، مسائل اختلافى خواجه و فخر رازى را در مورد نفس، در فصل جداگانه‌اى مى‌آوريم.

اعتراض فخر رازى بر دليل بو على در اثبات نفس و جواب خواجه به آن‌

بو على در «اشارات» بيانى در اثبات نفس آورده و فخر رازى در شرح خود بر «اشارات» اعتراضاتى بر بيان او وارد مى‌كند. خواجه جواب اعتراضات او را مى‌دهد، ازاين‌رو، ابتدا كلام بو على، بعد به ذكر آن اعتراضات و پاسخها مى‌پردازيم.

بو على در «اشارات» در اثبات نفس مى‌گويد:

«آدمى در آن حال كه امورى را ادراك مى‌كند از ذات خود غافل نيست، بيدار، بينا و خفته يا مست و ... در هر حال كه باشد از درك ذات خود غافل نيست، حتّى اگر فرض شود، اندامهاى بدنش از هم گسسته و معلّق در هوا و متأثر از آن نباشد. در اين حال كه از همه‌چيز غافل است از ادراك ذات خود غافل نخواهد بود.

در اين مورد سئوالى پيش مى‌آيد كه آيا ادراك‌كننده ذات و نفس ناطقه آدمى چيست؟

حواس ظاهرى يا باطنى و يا عقل؟ ...

جواب آن است كه هيچيك بلكه «نفس» خود ادراك‌كننده خود است. احتمال اينكه آدمى ذات خود را بوسيله فعل خود درمى‌يابد- به اين طريق كه چون «فكر مى‌كنم پس هستم»- درست نيست، زيرا اثبات نفس را بگونه‌اى آورديم- انسان معلّق در فضا- كه هيچ فعل و حركتى براى او نباشد ...»[1].

[1] أرجع الى نفسك و تأمّل أذا كنت صحيحا بل و على بعض احوالك غيرها تفطن الشّى‌ء فطنة صحيحة، هل تغفل عن وجود ذاتك ... حتّى أنّ النّائم فى نومه و السّكران فى سكره لا يعزب ذاته عن ذاته .... قد غفلت عن كل شى‌ء ألّا ثبوت انّيتّها ... لعلّك تقول: أنّما اثبت ذاتى بوسط من فعلى فيجب أذن أن- دنباله پاورقى در صفحه بعد