تشكيك فخر رازى بر دليل بو على در امتناع انفكاك هيولى از صورت جسميّه و جواب خواجه به آن.

دليلى كه بو على در امتناع انفكاك هيولى از صورت جسميّه آورده، فخر رازى بر آن دليل اعتراضى وارد مى‌كند و خواجه جواب مى‌دهد، ابتدا دليل بو على را مى‌آوريم، بعد اختلاف خواجه و فخر رازى را بيان خواهيم كرد.

بو على در «اشارات» بر اينكه انفكاك هيولى از صورت جسميّه، محال است، چنين استدلال مى‌كند:

«هيولى داراى مكان و وضع- اشاره حسّى- است، مكان و وضع، بدون صورت جسميّه، ممكن نيست. پس انفكاك هيولى از صورت جسميّه ممكن نخواهد بود. بيان مطلب آنكه، هيولاى فاقد صورت جسميّه، فاقد «اشاره» است و با حلول صورت جسميّه، قابل اشاره حسّى مى‌گردد- چون جسم داراى اشاره حسّى است- و لذا نياز بحصول در مكانى دارد- چون شى‌ء فاقد مكان، قابل اشاره نيست- حصول در مكان مطلق كه معقول نيست. حصول در مكان خاصّ هم نياز به مرجّح دارد و مرجّحى هم در كار نيست، زيرا احتمال اينكه: «قبول اشاره» براى هيولى بلحاظ اينكه صورت در اين مكان به آن پيوسته است، درست نيست، چون هيولى در قبل از حلول صورت، در مكانى نبوده است. و اين احتمال هم كه بگوئيم بلحاظ پيوستگى‌يى كه هيولى از قبل با صورت داشته، داراى مكانى بوده و در اتّصال مجدّد به صورت، مكان قبلى، سبب تعيّن مكان بعدى آن گردد، نيز باطل است چون هيولى مجرّد فرض شده و اتّصال بصورت از قبل، منافى با فرض تجرّد آن است. پس معلوم شد كه انفكاك هيولى از صورت جسميّه ممكن نيست»[1]

فخر رازى بر اينكه اين بيان بو على در امتناع انفكاك هيولى از صورت جسميّه، درست نيست، چنين مى‌گويد: «گرچه صورت جسميّه، موجب مى‌گردد كه مادّه، داراى مكان و وضع گردد، ليكن چنان نيست كه در حال تجرّد از صورت جسميّه مكان و وضع براى مادّه، غيرممكن باشد، چون مادّه مجرّد از صورت جسميّه، ممكن است به صفات ديگرى- غير از صورت جسميّه- متّصف باشد و آن صفات، سبب گردند تا مادّه، داراى مكان و وضع گردد و مكان و وضع قبل از حلول صورت، سبب تعيّن مكان و وضع بعد از حلول صورت جسميّه، خواهند

[1].... فلو فرضنا هيولى بلا صورة و كانت بلا وضع ثمّ لحقتها الصّورة فصارت ذات وضع مخصوص. فليس يمكن أن يقال أنّ ذلك لأنّ الصّورة لحقتها هناك ... لأنّها مجرّدة بحسب هذا الفرض ... بو على- اشارات- نقل از شرح خواجه نصير بر اشارات- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 2- صفحه 93.