«نتيجه بحث»

بو على كلام خود را در اثبات توحيد واجب الوجود چنين به پايان رساند كه واجب الوجود نه لازم «تعيّن» است و نه عارض بر تعيّن و همچنين نه ملزوم تعيّن است و نه معروض آن مى‌باشد نتيجه آنكه «تعيّن» ذاتى واجب الوجود است ازاين‌رو بيش از يك واجب الوجود نخواهد بود.

فخر رازى اعتراضاتى بر اين كلام بو على وارد كرد و از جمله گفت استدلال بو على در اثبات توحيد وقتى تمام است كه «وجوب» امر ثبوتى باشد و حال آنكه «وجوب» امر عدمى است.

سپس فخر رازى كلام خود را چنين ادامه داد: فرضا كه «وجوب» امر ثبوتى باشد باز دليل او در اثبات توحيد واجب الوجود ناتمام خواهد بود چون «تعيّن» از امور عدمى است. همچنين اعتراضات ديگرى كه در جاى خود بيان شد.

خواجه طوسى به اعتراضات فخر رازى در اين مسئله پاسخ داد و از مجموع پاسخهاى خود به اين نتيجه رسيد كه دليل بو على در اثبات توحيد واجب الوجود درست بوده است.

اكنون بمطلبى اشاره مى‌كنيم و آن اينكه: فخر رازى كه اعتراضاتى بر دليل بو على در اثبات توحيد واجب الوجود وارد نموده ظاهرا بنظر خود او هم آن اعتراضات قطعيّت نداشته است چون در «المباحث المشرقيّه» كه آن را قبل از «شرح اشارات» تأليف كرده دلايلى ذكر مى‌كند مبنى بر اينكه «وجوب» امر عدمى است كه همانها را در «شرح اشارات» آورده كه از او نقل كرديم و در قبال آن دلايل ديگرى مى‌آورد در اينكه «وجوب» امر ثبوتى است از جمله چنين مى‌گويد:

«وجوب تأكّد وجود است اگر وجوب وصف عدمى باشد لازم مى‌آيد كه شى‌ء بنقيض خود متأكّد شده باشد و اين محال است»[1].

و باز در مورد ديگر از «المباحث المشرقيه» مى‌گويد:

«وجوب عبارت از استحقاق وجود است كه در قبال آن عدم استحقاق وجود قرار دارد و عدم استحقاق وجود بر ممتنع و ممكن هردو صادق است و عدم استحقاق وجود امر ثبوتى نيست پس استحقاق وجود كه عبارت از «وجوب» است بايد از امور ثبوتى باشد»[2].

[1].... أنّ الوجوب تأكّد الوجود فلو كان وصفا عدميّا لكان الشى‌ء متأكّدا بنقيضه و ذلك محال ... فخر رازى- المباحث المشرقيه- ج 1- صفحه 116.

[2].... أنّ استحقاق الوجود فى مقابلة لا استحقاق الوجود و لا استحقاق الوجود يصدق على الممتنع و الممكن ...

و الصادق على المعدوم يمتنع أن يكون ثبوتيّا فأذا لا استحقاق الوجود وصف سلبّى- دنباله پاورقى در صفحه بعد