«نتيجه و بحث»

آنچه آورديم، اين بود كه فخر رازى در شرح كلام بو على، در فرق ميان فكر و حدس اظهار نمود كه فكر و حدس در حركت ذهن از حد وسط به مطلوب، مشترك‌اند. خواجه اين استنباط او را خطا دانست و توضيح داد كه حدس فاقد هرگونه حركت است.

با توجه بر اينكه فخر رازى اين كلام را در شرح كلام بو على آورده، نه بعنوان مخالفت با او، اكنون مرورى به كلام بو على مى‌كنيم تا معلوم شود كه كلام بو على با نظر كدام‌يك از آنها نزديك است.

اوّلا آنچه خواجه آورده كه كلام فخر رازى در اينكه حدس همانند فكر، داراى حركت است، مخالف با كلام بو على است. در قسمتى از كلام بو على درباره حدس چنين آمده است:

«تمثّل حدّ وسط و مطلوب در ذهن دفعى است‌[1]».

ثانيا صريح كلام بو على است بر اينكه: «در حدس، حد وسط در ذهن خواه با شوق انجام گرفته باشد يا بدون شوق فاقد حركت است‌[2]».

ثالثا بو على تصريح مى‌كند كه: «در حدس تمثّل مطلوب در ذهن با تمثّل حد وسط در ذهن معيّت دارد[3]».

پس در حدس اگر قائل بحركت شويم- حركت از حد وسط به مطلوب- بايد تمثّل حد وسط در ذهن مقدّم بر تمثّل مطلوب در ذهن باشد، و اين منافى با معيّت تمثّل مطلوب و حدّ وسط در ذهن خواهد بود كه صريح كلام بو على است.

رابعا آنچه فخر رازى آورده كه: «حركت از حد وسط بمطلوب چنانچه با شوق بتحصيل حد وسط باشد، آگاهى بحد وسط متأخر و آگاهى بمطلوب مقدم خواهد بود»[4]. تالى فاسد اين قول اين است كه حركت اول را كه حركت از مطلوب به مقدمه مى‌باشد، آن را اختصاص بفكر داده بود، مع الوصف اين حركت را بحدس هم سرايت داده است سپس فرق قائل شده كه در حدس، شوق بتحصيل حد وسط نسبت بحصول حد وسط تأخّر كمترى دارد و در فكر تأخر بيشتر در صورتيكه اين بيان او رفع محذور نمى‌كند.

[1] يتمثّل الحدّ الاءوسط فى الذّهن دفعة ... اشارات بو على- نقل از شرح خواجه بر اشارات- انتشارات حيدرى تهران 1379 ه- ج 2- صفحه 358.

[2].... تمثّل الحدّ الاوسط فى الذّهن .... أمّا عقيب شوق من غير حركة و أمّا من غير اشتياق و حركة ... مأخذ قبل‌

[3].... يمثّل معه اى مع المطلوب ما هو وسط له .... مأخذ قبل‌

[4] و قد يكون لاجل شوق منه الى تحصيله فيكون الشعور بالوسط متأخّرا عن الشّعور بالمطلوب ... فخر رازى- شرح اشارات- المطبعة الخيريه- المصر- ج 1- صفحه 156.