«نتيجه بحث»

در مسئله تقدّم علّى كه بو على آن را طرح كرد، فخر رازى اعتراضاتى بر آن وارد كرد و از آن جمله اين است كه چون علّت بمعنى تأثير است و لذا اگر گفته شود «علّت مقدّم بر معلول است» اگر معنى تقدّم هم تأثير باشد. مفهوم كلام اين خواهد شد كه مؤثّر در چيزى مؤثّر در آن است و بديهى است كه چنين كلامى بيفائده خواهد بود و ديگر اعتراضاتى كه خواجه به آنها پاسخ داد.

اكنون چند مطلب در ضعف اعتراضات فخر رازى يادآورى مى‌گردد:

1- فخر رازى در مورد آنچه در كلام بو على آمده كه «وجود، اوّل براى علّت است بعد براى معلول» مى‌گويد اين كلام بو على يك كلام مجازى است مى‌گوئيم خوب بود كه فخر رازى بيان مى‌كرد چرا چنين كلامى مجازى است، فرضا كه كلام مجازى باشد. در بيان اصل مطلب- بيان تقدّم علّى- چه زيانى داشته است؟ چون با كنايه و مجاز هم مى‌توان مطلب را بيان نمود و گاه بيان مطلب به اين روش ابلغ از تصريح است.

2- فخر رازى كه مى‌گويد: آنچه در بيان بو على آمده كه «وجود اوّل براى علّت است بعد براى معلول» اگر مراد بو على تأثير ذات علّت بر معلول باشد، كلام درستى است ليكن بر تقدّم دلالتى ندارد. مى‌گوئيم تأثير، فرع بر وجود مؤثّر است پس مؤثّر بايد قبل از تأثير باشد، بنابراين تقدم وجودى مؤثّر و علّت بر تأثير و بر مؤثّر (بفتح ثاء) و معلول، بديهى مى‌نمايد.

3- فخر رازى كه مى‌گويد: «علّت بمعنى تأثير است و تقدّم هم كه بمعنى تأثير باشد در اين فرض مفهوم اين عبارت «علّت، مقدّم بر معلول است» چنين مى‌شود: مؤثر در چيزى مؤثر در آن است، كه كلام بى‌فائده‌اى است».

مى‌گوئيم فرضا چنين كلامى بيفائده باشد، ليكن اين كلامى است نشأت گرفته از تفسير فخر رازى كه تقدّم را بمعنى تأثير گرفت، نه آنكه كلام بو على باشد.

بعلاوه غير از «تقدم علّى» اقسام ديگرى نيز براى تقدم وجود دارد و چنانچه تقدّم بمعنى تأثير باشد لازم مى‌آيد كه تقدم زمانى و تقدم رتبى و تقدّم شرفى و ... بمعنى تأثير زمان و تأثير رتبه و تأثير شرف باشد، درحالى‌كه براى اين اصطلاحات چنين مفاهيمى نيست، پس بايد اعتراض فخر رازى متوجّه تمام اقسام تقدّم گردد، در صورتى كه او اين اعتراض را فقط متوجّه «تقدّم علّى» نموده است. ديگر اينكه مسلّما عدم حادث، مقدّم بر وجود آن است، پس اگر تقدّم بمعنى تأثير باشد لازم مى‌آيد كه عدم حادث، مؤثر در وجود آن باشد درحالى‌كه محال است و فخر رازى كه تقدّم را بمعنى تأثير گرفته است مسلّما خود او هم اين توالى فاسد را نمى‌پذيرد.